همه آنچه که باید در مورد درمان وسواس کودکان بدانید

همه ما با واژه وسواس آشنایی داریم، ولی خیلی‌هایمان نمی‌دانیم که علاوه‌بر ما بزرگ‌ترها، بچه‌ها هم دچار این مشکل می‌شوند. این بار در مجله‌ی دانزی درباره وسواس کودکان و راه‌های درمان و کنترل وسواس کودکان صحبت می‌کنیم.

وسواس کودکان

فرهنگ و سنت ما طوری بوده که هر کداممان دست کم یک آدم وسواسی در خانواده یا فامیل سراغ داریم و بارها هم مورد عنایت آن‌ها قرار گرفته‌ایم! بااین‌حال همان‌طور که بقیه از دست وسواسی‌ها کلافه می‌شوند و حرص می‌خورند، خود کسانی که این مشکل را دارند هم عذاب می‌کشند؛ اغلب حتی خیلی بیشتر از اطرافیانشان. 

اما وسواس فقط به بزرگسال‌ها و سن‌وسال‌دارها محدود نمی‌شود و اتفاقا خیلی از بچه‌ها هم با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ بچه‌هایی که ممکن است در برابر عذاب و فشار این بیماری از چیزی که فکرش را می‌کنیم خیلی بی‌دفاع‌تر و آسیب‌پذیرتر باشند.

وسواس فکری-عملی کودکان (OCD)

«اختلال وسواس»، یا کامل‌تر بگوییم «اختلال وسواس فکری-عملی»، یک نوع اختلال اضطرابی است. این اختلال یا بیماری باعث می‌شود که فرد مکررا افکار یا تصورات خاصی را تجربه کند که به آن‌ها «وسواس فکری» گفته می‌شود. «وسواس عملی» هم رفتار یا الگوهایی تکراری است که فرد مرتبا آن‌ها را انجام می‌دهد تا از شر وسواس فکری خلاص شود. این دو درکنار هم همان وسواس فکری-عملی را شکل می‌دهند که به‌اختصار با عبارت OCD شناخته می‌شود.

معمولا با بزرگ شدن کودک، در هر مرحله از زندگی او، نوعی افکار و اعمال وسواسی برایش پیش می‌آیند که عادی و هدف‌دار هستند و بیماری محسوب نمی‌شوند. مثلا بچه‌های ۳ تا ۵ ساله اغلب نسبت به غذا خوردن، حمام رفتن و رفتن به رختخواب یک سری حساسیت‌ها و وسواس‌هایی دارند که از قضا مفید است و کمک می‌کند انتظاراتشان از دنیا و دیدشان نسبت به آن به ثبات برسد. یا در سنین دبستان، کودکان اغلب نوعی رفتارهای تکراری گروهی از خودشان نشان می‌دهند که در یادگیری بازی‌ها، شرکت در تیم‌های ورزشی و حفظ کردن شعر کمکشان می‌کند.

در سنین بالاتر و دوران نوجوانی هم بچه‌ها شروع به جمع‌آوری اشیاء مختلف می‌کنند و اصطلاحا کلکسیون برای خودشان درست می‌کنند. این رفتارها در اجتماعی‌تر شدن بچه‌ها و مقابله آن‌ها با اضطراب به کارشان می‌آید. با انواع مهارت های اجتماعی کودکان آشنا شوید.

اما زمانی که کودک یا نوجوان دچار اختلال وسواس فکری-عملی باشد، قضیه فرق می‌کند. در این شرایط، افکار و رفتارهای وسواسی ممکن است خیلی «پرتکرار» و «قوی» باشند؛ به‌طوری‌که روی زندگی و رشد کودک اثر منفی جدی بگذارند. در بچه‌ها، وسواس فکری-عملی بیشتر در سنین نوجوانی پیش می‌آید.

عوارض وسواس فکری-عملی در کودکان

وسواس کودکان می‌تواند مشکلات فراوانی برای بچه‌ها پیش بیاورد؛ ازجمله:

• اتلاف وقت زیاد به‌خاطر رفتارهای وسواسی
• انواع بیماری‌های جسمی و به خطر افتادن سلامتی، مانند ناراحتی‌های پوستی ناشی از شستشوی زیاد دست
• افت عملکرد در مدرسه و فعالیت‌های اجتماعی
• مشکل‌دار شدن روابط خانوادگی و فامیلی
• پایین آمدن کیفیت زندگی
• افکار خودکشی و حتی ارتکاب به آن

انواع وسواس در کودکان

چهار نوع وسواس اصلی وجود دارند که عبارت هستند از:

۱. وسواس چک کردن یا وارسی کردن

چک کردن یکی از رفتارهای شایع مبتلایان به وسواس است و می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد؛ از وارسی کردن اقلام مختلف (مثل قفل بودن در و بسته بودن شیر گاز) تا چک کردن چندین‌باره افکار ریز و درشت. معمولا این وارسی کردن به‌مرور زمان بد و بدتر می‌شود و حتی بعضی‌ها ساعت‌ها برای آن زمان می‌گذارند. شایع‌ترین نمونه‌های وسواس چک کردن این‌ها هستند: 

وارسی کردن در، چراغ، پنجره، اطمینان‌خاطر گرفتن از دیگران، نگاه کردن مکرر به آیینه، چک کردن چندباره لیست‌ها و چک کردن افکار برای آنکه مطمئن شویم اتفاق نیفتاده‌اند.

۲. وسواس آلودگی

ترس از آنکه چیزی آلوده باشد و باعث آسیب‌دیدن یا حتی مرگ خود یا عزیزان شود هم در بین مبتلایان به OCD شایع است. اغلب، این افکار آزاردهنده با رفتارهایی مثل شستن و تمیز کردن افراطی همراه می‌شوند. بعضی از وسواسی‌ها آن‌قدر خودشان را می‌شورند و تنشان را می‌سابند که دچار مشکلات پوستی می‌شوند. نمونه‌های متداول وسواس آلودگی این‌ها هستند:

دوری کردن از فضاهای عمومی به‌ویژه دستشویی‌های عمومی، برخورد با افراد دیگر یا لمس کردن آن‌ها، دستگیره‌های در، دست‌زدن به اشیاء قرمز رنگ (چون همرنگ خون است)، فضاهای مشترک خانه مثل آشپزخانه.

۳. وسواس احتکار

بچه‌ها و بزرگسال‌هایی که گرفتار این وسواس شده‌اند، جدا شدن از وسایل و اموالشان برایشان بسیار سخت است. البته این خیلی طبیعی است که بچه‌ها به جمع کردن چیزهای مختلف علاقه نشان بدهند و مثلا نی و سنگ‌ریزه جمع کنند، ولی بحث آن‌ها با وسواسی‌های احتکارکننده فرق می‌کند. احتکارکننده‌ها بیش‌ازحد به دارایی‌هایشان وابسته هستند؛ به‌طوری‌که عملا فکر و ذکرشان اموالشان و جای آن‌ها شده و حتی زمانی که وسایلشان خراب می‌شوند و باید آن‌ها را دور انداخت، نمی‌توانند از آن‌ها جدا شوند.

۴. وسواس افکار مزاحم و نشخوار ذهنی

نشخوار ذهنی به افکاری گفته می‌شود که ماندگاری زیادی دارند، ذهن را درگیر یک مسئله می‌کنند و اغلب فایده خاصی هم ندارند؛ مثل بعضی سوال‌های فلسفی که جواب درستی برایشان نداریم یا مرور کردن مداوم ماجرایی که چند سال پیش برایمان اتفاق افتاده و ای‌کاش‌های بی‌پایان و…. کودک یا بزرگسالی که دچار نشخوار ذهنی است، ممکن است مدتی طولانی غرق افکارش باشد و در دنیای خودش سیر کند. نشخوار ذهنی می‌تواند شدیدا آزاردهنده باشد؛ چراکه اغلب جوابی قطعی برای سوالات فرد پیدا نمی‌شود و دیگران هم کمک چندانی نمی‌توانند بکنند. درواقع آن‌ها اصلا درک نمی‌کنند که چرا شخص ول‌کنِ آن مسئله خاص نیست.

درآن‌سو افکار مزاحم به نشخوار ذهنی بی‌شباهت نیستند، ولی تفاوت‌هایی با آن دارند. افکار مزاحم فکرهای ناخواسته‌ای هستند که می‌توانند آزاردهنده باشند؛ مثل فکر آسیب‌زدن به یک غربیه یا یکی از عزیزان. این افکار ممکن است شدیدا ناراحت‌کننده و وحشتناک باشند، ولی اتفاقا کسانی که مشکل افکار مزاحم دارند، بسیار بعید است که دست به چنین کارهایی بزنند. آن‌ها حتی سعی می‌کنند از موقعیت‌هایی که باعث می‌شود این افکار به ذهنشان برسد شدیدا دوری کنند.

افکار مزاحم انواع مختلفی دارند؛ از جمله افکار جنسی، مذهبی، خشونت‌آمیز و همچنین نوعی که به آن «تفکر جادویی» می‌گوییم. کسی که دچار تفکر جادویی است، باور دارد که با صرف فکر کردن به عباراتی خاص، پا گذاشتن روی درزهای موزاییک یا… ممکن است باعث رخ‌دادن اتفاقی شود و سعی می‌کند با رفتارهای وسواسی، جلوی خطر را بگیرد.

اما بعضی اختلال‌ها هم هستند که با وسواس ارتباط نزدیکی دارند؛ از جمله این‌ها:

۵. اختلال خودزشت‌انگاری یا بدریخت انگاری بدن (BDD)

اختلال خودزشت‌انگاری نوعی وسواس است که در آن، فکر فرد مدام به چهره و بدنش معطوف است و به‌طور خلاصه فرد با ظاهرش کنار نمی‌آید. کسانی که این اختلال را دارند اغلب در آیینه تصویر درستی از خودشان نمی‌بینند و ممکن است زمان زیادی را جلوی آن سپری کنند، حساسیت بیش‌ازحدی در انتخاب لباس و آرایش کردن به خرج دهند یا به‌طور افراطی ورزش کنند.

۶. وسواس فکری بدون علائم (Pure O)

این مورد از این جهت با وسواس‌های متداول‌تر فرق دارد که رفتار وسواسی خاصی، مثل شستشو و چک کردن، در آن دیده نمی‌شود. در اینجا هم افکار و هم رفتارهای وسواسی تنها در ذهن اتفاق می‌افتند و ممکن است شامل شمردن، تکرار عبارات خاص و چک کردن ذهنی شوند. به‌خاطر آنکه رفتار وسواسی خاصی از کسانی که به وسواس فکری بدون علائم دچار هستند سر نمی‌زند، خیلی اوقات بیماری آن‌ها تشخیص داده نمی‌شود و بسیاری از مبتلایان به‌خاطر فشار زیادی که این وسواس به آن‌ها می‌آورد احساس می‌کنند که عقلشان دارد زایل می‌شود.

۷. اختلال شخصیت وسواسی جبری (OCPD) یا کمال‌گرایی شدید

این مورد با آنکه به وسواس معمولی شبیه است، تفاوت‌های زیادی با آن دارد. افراد دچار کمال‌گرایی افراطی هم نسبت به نظم‌وترتیب، لیست و اصول و چهارچوب‌ها حساسیت زیادی نشان می‌دهند، اما رفتارهای وسواسی مبتلایان به OCD را ندارند.

نشانه‌های وسواس در کودکان

نشانه‌های وسواس کودکان در هر بچه‌ای با دیگری فرق می‌کند، اما شایع‌ترین علائم وسواس کودکان این‌ها هستند:

• حساسیت داشتن بیش‌ازحد به کثیفی و آلودگی
• شک و تردیدهای مکرر، مانند شک به قفل بودن درِ خانه
• افکار ناخواسته و تکراری درباره خشونت، صدمه زدن به کسی یا کشتن دیگری و آسیب‌زدن به خود
• صرف زمان زیاد برای شمارش، لمس اشیاء، فکر کردن به اعداد و دنباله‌ها
• توجه زیاد نشان دادن به مرتب بودن، تقارن و یکسان بودن اشیاء
• افکار تکرار شونده و ادامه‌دار درباره رفتارهای جنسی نامناسب یا رفتارهای ممنوع و ناشایست
• افکار مزاحم و آزاردهنده‌ای که برخلاف اصول مذهبی فرد هستند
• احساس نیاز شدید به دانستن یا به‌خاطر سپردن مسائل ریز و بعضا بی‌اهمیت
• توجه بیش‌ازحد داشتن به جزئیات
• نگرانی زیاد از پیش آمدن اتفاقات ناگوار
• داشتن افکار تهاجمی یا رفتارهای پرخاشگرانه

علاوه‌بر موارد بالا، این نشانه های وسواس کودکان را هم در نظر داشته باشید:

• شستن بیش‌ازاندازه دست‌ها
• وارسی کردن چندین و چندین‌باره چیزها، مثل قفل در
• رعایت سفت‌وسخت نظم‌وترتیب، مثل پوشیدن لباس‌ها هر روز به‌ترتیب روز قبل
• جمع‌آوری چیزهای مختلف (همان احتکار)
• شمردن و دوباره شمردن
• حساسیت روی دسته‌بندی اشیاء و مرتب کردن آن‌ها به یک ترتیب خاص
• تکرار کردن حرف‌های خود یا دیگران
• پرسیدن چندین‌باره یک سوال
• استفاده مکرر از کلمات توهین‌آمیز یا انجام حرکات به دور از ادب
• تکرار اصوات، کلمات، اعداد و موسیقی برای خود

روش‌های جلوگیری از ابتلا به وسواس در کودکان

متخصص‌ها هنوز درست نمی‌دانند که چطور می‌شود از OCD در کودکان و نوجوانان جلوگیری کرد، ولی ما دستکم می‌توانیم زمانی که علائم وسواس را در فرزندمان دیدیم، در اولین فرصت به متخصص مراجعه کنیم. درمان یا کنترل وسواس هرچه زودتر شروع شود، عوارض این بیماری کمتر می‌شود و رشد طبیعی کودک بهتر ادامه پیدا می‌کند؛ ضمن اینکه کیفیت زندگی او هم بالا خواهد رفت.

روش‌های درمان وسواس کودکان

درمان وسواس کودکان به علائم وسواس، سن کودک، سلامت کلی او و شدت بیماری بستگی دارد.

برای درمان وسواس معمولا ترکیبی از روش‌های زیر استفاده می‌شود:

• روان‌درمانی با روش‌های شناختی و رفتاری: روش‌های شناختی به کودک کمک می‌کند تا ترس‌های خود را تشخیص دهد و درک کند؛ ضمن آنکه به او راه‌هایی برای کنار آمدن با ترس یا کاهش آن یاد می‌دهد. روش‌های رفتاری هم به کودک و خانواده کمک می‌کند تا برای کنترل رفتارها یا تغییر دادن آن‌ها، با هم قرارهایی بگذارند؛ مثل اینکه کودک چند بار در روز اجازه دارد دست خود را بشوید. با انواع ترس در کودکان آشنا شوید.
• داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRI): این داروها به بالا بردن سطح ماده شیمیایی سروتونین در مغز کمک می‌کنند و می‌توانند شدت افسردگی و وسواس را کم کنند.
• آنتی‌بیوتیک‌ها: اگر عفونت‌های خاص در به وجود آمدن وسواس کودک نقش داشته باشند، ممکن است برایش آنتی‌بیوتیک تجویز شود.

احتمال دارد کودک اختلال‌های دیگری هم در کنار وسواس داشته باشد که آن‌ها هم نیاز به درمان خواهند داشت.

چگونه می توان به کودکان مبتلا به اختلال وسواس کمک کرد تا زندگی بهتری داشته باشند؟ 

همان‌طور که گفتیم، وسواس کودکان را می‌شود با دارو یا روان‌درمانی، اغلب با ترکیبی از هردوی آن‌ها، درمان یا دستکم کنترل کرد. در این‌ میان شما به‌عنوان پدر یا مادر نقشی کلیدی در حمایت از فرزندتان دارید. 

این‌ها بعضی از کارهایی هستند که می‌توانید با انجام آن‌ها به درمان وسواس کودکان کمک کنید:

• سابقه تمام مراجعات فرزندتان به پزشک‌ها و متخصصان مختلف را نگه‌دارید.
• بسته به نیازهای فرزندتان و شدت OCD او، شاید نیاز باشد برای درمانش از چند تخصص مختلف کمک بگیرید؛ از جمله روانشناسی، روانپزشکی، مددکاری و خدمات مشاوره. پس آمادگی آن را داشته باشید.
• رابطه قوی و سالم میان خود و فرزندتان را حفظ کنید. کودکانی که وسواس دارند ممکن است به‌خاطر این مشکلشان خجالت بکشند.
• نیازی نیست مشکل فرزندتان را از همه مخفی کنید. اگر لازم است، وسواس او را با پزشک خانوادگیتان و مدرسه فرزندتان در میان بگذارید.
• از طریق انجمن‌های مختلف و ارتباط داشتن با والدینی که فرزند وسواسی دارند، می‌توانید راه‌هایی برای حمایت بهتر از فرزندتان پیدا کنید.

نکات کلیدی درباره وسواس کودکان

اگر بخواهیم یک جمع‌بندی از وسواس کودکان داشته باشیم، می‌توانیم به نکات زیر اشاره کنیم:

• وسواس فکری-عملی کودکان یا همان OCD نوعی اختلال اضطرابی است. کودک مبتلا به وسواس دچار افکاری ناخواسته و مزاحم می‌شود؛ افکاری که با ترس و نگرانی مرتبط هستند، مانند ترس دست زدن به اشیاء کثیف. کودک برای مهار کردن این ترس و نگرانی، دست به دامن رفتارهای وسواسی می‌شود که ممکن است از دید خودش منطقی یا غیرمنطقی باشند. شاید کودک متوجه نباشد که چرا این رفتارها را انجام می‌دهد. او ممکن است به‌خاطر این حرکات و آنکه نمی‌تواند خودش را کنترل کند، احساس خجالت و درماندگی کند
• عامل دقیق به وجود آمدن وسواس مشخص نیست، ولی می‌دانیم مبتلاها به این بیماری، سروتونین کافی در مغز خود ندارند
• از نشانه‌های افکار وسواسی می‌شود به شک کردن مرتب و نگرانی از بابت آلودگی و کثیفی اشاره کرد.
• از میان علائم رفتار وسواسی می‌توانیم به احتکار و چک کردن مکرر اشاره کنیم.
• برای تشخیص وسواس در فرد، باید سلامت روحی-روانی او بررسی شود.
• درمان و کنترل وسواس با روان‌درمانی یا دارو یا ترکیب هردوی آن‌ها انجام می‌شود.

شما چه تجربه یا نظری درباره اختلال وسواس کودکان دارید؟ در قسمت نظرات برای ما بنویسید و تجربیات خود را با دیگران به اشتراک بگذارید.

منبع:

cedars

mayoclinic

clinical-partners.co.uk