دلایل پرخاشگری کودکان چیست و چگونه باید آن را درمان کنیم؟

تعریف پرخاشگری کودکان چیست؟ این سوالی است که در ابتدا باید آن را بررسی کنیم و سپس به علل روانشناختی و چگونگی کنترل پرخاشگری کودکان خواهیم پرداخت؛ با دانزی همراه باشید.

پرخاشگری کوچک و بزرگ نمی‌شناسد و متاسفانه در کشورمان هم زیاد با آن مواجه می‌شویم. مانند بسیاری از مشکلات، ریشه این مسئله هم می‌تواند به دوران کودکی بازگردد و همین نشان می‌دهد که چرا باید به پرخاشگری در کودکان توجه داشته باشیم. گذشته از اینها پرخاشگری کودک یکی از نشانه‌های عصبی بودن کودک است که خود این موضوع هم دلایل و پیامدهای خاص خودش را دارد.

پرخاشگری کودکان 

در علمِ روان‌شناسی، پرخاشگری به رفتار یا عملی گفته می‌شود که با هدف آسیب زدنِ جسمی یا روانی به یک شخص یا حیوان یا برای تخریب اموال انجام شود.

این‌ها چند مثال از پرخاشگری هستند:

• دست زدن به خشونت فیزیکی (جسمی)
• فریاد کشیدن، فحش دادن و بددهنی کردن
• غیبت کردن و شایعه‌پراکنی پشت سر هم‌کلاسی
• شکستن عمدی لیوان موردعلاقه هم‌اتاقی
• پنچر کردن لاستیک اتومبیل معلم یا همکار

معمولا عبارت‌های «پرخاش» و «خشونت» را در کنارهم می‌بینیم، ولی درواقع این دو باوجود شباهت‌هایشان باهم متفاوت هستند. خشونت به معنای پرخاش فیزیکی شدیدی است که آسیب جدی به‌همراه داشته باشد. به‌عبارتی پرخاش همیشه حاوی خشونت نیست، ولی خشونت همواره پرخاش را درون خود دارد.

مثلا تصور کنید که، دور از جان، با برادرتان بحثتان می‌شود و عصبانی می‌شوید و کتابی را به طرفش پرت می‌کنید. باآنکه نمی‌خواهید کتاب به او بخورد، ولی گوشه آن به سرش برخورد می‌کند و کبودی به جا می‌گذارد. این پرخاش فیزیکی است، ولی لزوما خشونت نیست. اما اگر برادر خود را به‌سمت دیوار هل دهید و او را زیر مشت و لگد بگیرید، طبیعتا خشونت محسوب می‌شود.

پرخاشگری می‌تواند حرمت‌ها و مرزهای اجتماعی را خدشه‌دار کند، روی روابط اثر بگذارد یا حتی عواقب کاری یا قانونی داشته باشد. پس شناختنش و یاد گرفتن راه‌های مهار کردن آن، اهمیت زیادی دارد.

کودکان از چه سنی پرخاشگری را آغاز می‌کنند؟

غلیان احساسات در کودکان از ۱ تا ۳ سالگی شروع می‌شود و ۲ سالگی شایع‌ترین سن برای آغاز پرخاشگری است. البته معمولا بچه‌ها تا ۵ سالگی نمی‌توانند احساسات خود را درست مدیریت کنند و تا این سن هم ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه ناخواسته داشته باشند.

چرا پرخاشگری در کودکان خطرناک است؟

معمولا پرخاشگری را نمی‌شود به یک علت خاص محدود کرد. مسائل مختلفی می‌توانند رفتار پرخاشگرانه را به وجود بیاورند. مثلا به‌هم‌ریختن تعادل شیمیایی مغز یا ویژگی‌های ژنتیک ممکن است زمینه‌ساز رفتارهای تهاجمی باشند. ناهماهنگی در رشد بخش‌های مختلف مغز، به‌هم‌ریختن هورمون‌ها، ضربه به سر، زوال عقل، سکته مغزی، اختلالات رفتاری و مسائل روحی-روانی مانند بیش‌فعالی (ADHD)، اوتیسم و افسردگی هم مشکلاتی هستند که می‌توانند رفتار تند را به‌همراه داشته باشد و از این‌ جهت پرخاشگری در کودکان ممکن است نشانه وجود بیماری یا ناراحتی جدی باشد.

پرخاشگری می‌تواند هم روی سلامت جسمی و روانی خود فرد و هم روی اطرافیان او تاثیرات عمیقی بگذارد. این مشکل ممکن است از همان دوران کودکی باعث اختلالات خواب، بی‌ثباتی‌های عاطفی و ناراحتی‌های جسمی شود. پس از ورود کودک به مدرسه هم پرخاشگری می‌تواند روی عملکرد تحصیلی او و رابطه‌اش با دوستان اثر منفی بگذارد.

چنین بچه‌هایی احتمال بیشتری دارد که در بزرگسالی به اضطراب و افسردگی دچار شوند یا دست به خشونت خانگی، خودکشی یا قتل بزنند. خیلی اوقات پیامدهای قانونی از جمله جریمه و زندان هم گریبانگیر افراد پرخاشگر می‌شود. درآن‌سو قربانیانِ چنین رفتارهایی هم علاوه‌بر آسیب‌های جسمی، ممکن است به افسردگی، اختلال وحشت‌زدگی (پانیک) و… دچار شوند.

نشانه‌های پرخاشگری کودکان

برای آنکه ببینید که کودک یا نوجوانی مشکل پرخاشگری جدی دارد یا نه، به این سوالات پاسخ دهید:

• رفتار پرخاشگرانه، زیاد از او سر می‌زند؟ (هر روز، هر هفته یا هر ماه؟)
• مدت زیادی است که کودک یا نوجوان چنین رفتارهایی دارد؟
• آیا به‌جز پرخاشگری، مسئله دیگری هم در رفتار او هست که نگرانتان کرده باشد؟
• این رفتار با همان شدت ادامه دارد یا دارد بدتر می‌شود؟
• آیا کودک در موقعیت‌هایی از کوره درمی‌رود که برای بچه‌های دیگر مسئله‌ساز نیستند؟ آیا دلیل درستی برای پرخاش او پیدا نمی‌شود؟
• آیا آرام کردن او بعد از اعصاب‌خردیش کار سختی است؟
• فرزندتان به خودش یا اطرافیان آسیب زده است؟
• رفتار کودک باعث درگیری میان او با پدر و مادر، خواهر و برادر، هم‌سن‌وسال‌ها یا معلم‌ها می‌شود؟
• آیا تمام یا بیشتر دوستان فرزندتان، رفتار پرخاشگرانه یا ضداجتماعی دارند؟

علت پرخاشگری کودکان چیست؟

در کنار عواملی که بالاتر درباره‌شان صحبت کردیم، پرخاشگری در کودکان و نوجوانان می‌تواند علت‌های دیگری هم داشته باشد.

بچه‌ها معمولا نمی‌توانند احساسشان را به‌سادگی به زبان بیاورند. درنتیجه ممکن است مثلا کودکی احساس ترس، شک یا سرخوردگی داشته باشد، ولی به‌جای آنکه احساسش را درست بیان کند، به پرخاش رو بیاورد. ضمنا باید توجه داشته باشیم که بچه‌های کم‌سن‌وسال به رعایت حد و مرزها و احترام گذاشتن به حقوق بقیه، مسلط نیستند. ازطرفی بچه‌هایی که شاهد پرخاشگری دیگران بوده‌اند، ممکن است یاد گرفته باشند که با این رفتارها خودشان را ابراز کنند.

همان‌طور که گفتیم، مشکلات روحی-روانی و اختلال‌هایی مانند بیش‌فعالی و اوتیسم هم می‌تواند منجر به پرخاشگری شود. کودکان و نوجوانانی که چنین مشکلاتی دارند ممکن است:

• به‌سختی بتوانند با احساسات دردناک و آزاردهنده کنار بیایند
• نتوانند به‌آسانی خواسته‌هایشان را مطرح کنند و کمک بخواهند
• سرخوردگی و ناراحتی طولانی‌مدتی را تجربه کنند که انفجار خشم و پرخاش را به‌همراه دارد

در کودکان و نوجوانانی که دچار افسردگی هستند، عصبانیت و تحریک‌پذیری اغلب جزو علائم اصلی است. شما ممکن است رگه‌هایی از این احساسات را در زندگی آن‌ها پیدا کنید یا آنکه پیامدشان را به شکل پرخاشگری در ارتباط آن‌ها با دیگران ببینید.

راه‌های جلوگیری از بروز پرخاشگری کودکان

برای جلوگیری از پرخاشگری کودکان و نوجوانان، بهترین راه این است که از همان ابتدا، زمینه‌های آن را از بین ببرید. با داشتن رابطه قوی و مناسب با بچه‌ها و فراهم کردن محیطی امن که حد و مرزها در آن رعایت می‌شود، می‌شود پرخاشگری را در نطفه خفه کرد.

اما چند نکته برای آنکه از پرخاشگری کودکان جلوگیری کنید:

• خواسته‌های مشخصی از آن‌ها داشته باشید و بگذارید بدانند انتظار دارید چه رفتاری داشته باشند
• رابطه گرم و سالمی با بچه‌ها داشته باشید و درکشان کنید
• با کودکان صحبت کنید، به آن‌ها گوش دهید و نشان دهید که به آن‌ها اهمیت می‌دهید
• در خانواده به فرهنگ‌های مختلف بپردازید و درباره تفاوت‌های آن‌ها صحبت کنید. پرخاشگری ممکن است از دید هر فرهنگ، جامعه و مذهبی تعریف متفاوتی داشته باشد
• برخورد دلگرم‌کننده داشته باشید
• رفتار سالم را تشویق کنید و بعضا پاداش دهید
• از جنگ قدرت دوری کنید
• مشکلات را به محض ظاهر شدنشان مدیریت کنید
• به مسائل کوچک رسیدگی کنید، قبل از آنکه به مشکلات بزرگ تبدیل شوند
• مراقب مسائلی که جرقه پرخاشگری را می‌زنند باشید
• موقعیت‌ها یا فشارهایی را که باعث می‌شوند بچه‌ها به پرخاشگری روی بیاورند پیدا کنید و تلاش کنید که آن‌ها را از بین ببرید یا به حداقل برسانید
• به کودکان و نوجوانان یاد دهید که چگونه احساسات خود را مدیریت کنند

راه‌های کنترل پرخاشگری کودکان

اینکه فرزند چندساله‌تان گاهی رفتار تندی از خودش نشان می‌دهد، شاید به‌خاطر آن باشد که کنترل کافی روی احساساتش ندارد و نمی‌تواند عصبانیت خود را به شکلی منطقی نشان دهد. البته طغیان‌های گهگاهی طبیعی است، ولی راه‌های مختلفی برای کنترل پرخاشگری در کودک هست که در ادامه بعضی از آن‌ها را توضیح می‌دهیم:

۱. قوانین خانه را به کودک یاد دهید

بچه‌ها بدون آنکه قوانین منزل را یاد بگیرند نمی‌توانند آن‌ها را رعایت کنند؛ برای همین جا انداختن مقررات خانه برای آن‌ها یکی از مهم‌ترین وظایف پدر و مادر است. کودکان نوپا ذاتا به کشف کردن و دست زدن به لوازم خانه علاقه‌مندند؛ پس اگر نمی‌خواهید با وسایل ارزشمندتان کلنجار بروند، آن‌ها را از دسترسشان پنهان کنید. اگر امکانش هست، فضای جداگانه‌ای در خانه فراهم کنید که کودک در آن بتواند با اسباب‌بازی‌هایش سرگرم شود. هر زمانی که فرزندتان قانون مهمی را نقض کرد، باید فورا آن را به او گوشزد کنید و دقیقا بگویید که چه اشتباهی کرده است.

۲. تهدید نکنید

آموزش دادن و تشویق همیشه بهتر از تهدید کردن جواب می‌دهد. به آن‌ها بگویید زمانی که عصبانی شدند، سعی کنند احساس خود را با کلماتی مناسب و شایسته بیان کنند.

۳. حواس بچه را از ناراحتی‌ها پرت کنید

در حین آنکه رفتار درست را به فرزندتان آموزش می‌دهید، هیچ اشکالی ندارد که گاهی حواس او را از مسائل حساس پرت کنید؛ مگر آنکه با خوراکی بخواهید به او باج بدهید که حرکت جالبی نیست. پرت کردن حواس او از مسئله‌ای که کدورت پیش آورده، هیچ مشکلی ندارد.

۴. انتظار رفتار پخته نداشته باشید

به خاطر داشته باشید که خردسالان کنترل کمی روی احساسات خودشان دارند. شما هستید که باید به آن‌ها یاد دهید که در زمان عصبانی شدن، مشت و لگد نزنند و گاز نگیرند و به‌جای آن، احساساتشان را با صحبت کردن بیرون بریزند.

۵. نگذارید به هم آسیب بزنند

وقتی که کودک با هم‌بازی‌هایش دچار اختلاف می‌شود، به‌دقت مراقبش باشید. اگر اختلاف جزئی است، از دور به نظارتتان ادامه دهید و بگذارید خودشان مشکل را حل کنند. اما اگر کار به زد و خورد کشید یا یکی از بچه‌ها بیش‌ازحد عصبانی به نظر می‌رسید، آن‌ها را جدا کنید و تا زمانی که آرام شوند دور از یکدیگر نگه‌دارید. اگر اوضاع خیلی آشفته شد، شاید مجبور شوید دورهمی را تمام کنید. به بچه‌ها بگویید که مهم نیست چه کسی دعوا را شروع کرده؛ آسیب زدن به یکدیگر هیچ جای دفاعی ندارد.

۶. دعوا بی‌دعوا

به بچه‌ها «نه گفتن» قاطعانه، فیصله دادن و سازش کردن را یاد بدهید تا به‌جای دعوا و کتک‌کاری از آن‌ها استفاده کنند. با مثال به آن‌ها بگویید که چطور باید اختلافات را به‌جای خشونت به خرج دادن، با گفتگو حل کنند که هم انسانی‌تر است و هم موثرتر.

۷. تشویق کنید

رفتار خوب فرزندتان را تشویق کنید و از «پختگی» او و کارهایی که برای دوری از جنگ و دعوا انجام می‌دهد تعریف و تمجید کنید. به مواردی که کودک از خود مهربانی و ادب نشان می‌دهد توجه داشته باشید.

۸. از گوشه‌نشانی استفاده کنید

وقتی که فرزندتان برخورد نامناسبی از خود نشان می‌دهد، می‌توانید او را به گوشه‌ای از خانه بفرستید و برای چند دقیقه (معمولا به‌ازای هر سال از سن او، یک دقیقه) تنهایش بگذارید. البته آنجا نباید به او خوش بگذرد؛ پس وسایل سرگرمی در اختیارش نگذارید. به این کار «گوشه‌نشانی» یا «تایم اوت» گفته می‌شود. خارجی‌ها از این روش تربیتی زیاد استفاده می‌کنند و مثلا کودک را روی یک صندلی، دور از دیگران می‌نشانند. برای این تنبیه، بچه باید دستکم یک سال سن داشته باشد.

۹. به خودتان مسلط باشید

وقتی که فرزندتان پیش شما است، همیشه حواستان به اعصاب خودتان هم باشد. اصلا یکی از بهترین راه‌های یاد دادن رفتار درست به بچه‌ها این است که خودتان به احساساتتان مسلط باشید. اگر عصبانیت خود را به شکلی آرام، منطقی و پخته نشان دهید، احتمالا کودک هم از شما الگو خواهد گرفت.

۱۰. قوی باشید

اگر لازم است فرزندتان را تنبیه کنید، به‌خاطرش احساس گناه نداشته باشید و معذرت‌خواهی هم نکنید. اگر کودک به احساسات متناقض شما پی ببرد، می‌تواند خودش را راضی کند که حق با او بوده و اشتباه از سوی شما بوده است. تنبیه کردن بچه‌ها کار خوشایندی نیست، اما بخشی ضروری از وظایف پدر و مادر است و جای عذاب‌وجدان ندارد. فرزندتان باید متوجه شود که وقتی اشتباهی از او سر زده است، باید مسئولیت کارش و عواقب آن را بپذیرد.

درمان پرخاشگری در کودکان

برای درمان پرخاشگری بهترین کار این است که علت زمینه‌ای آن را پیدا کنید. برای این کار، شاید لازم باشد به روانشناس یا روانپزشک کودک و نوجوان مراجعه کنید. استفاده از رفتاردرمانی شناختی (CBT) برای اصلاح افکار نادرست و مدیریت بهتر احساسات، روان‌درمانی برای پی بردن به ریشه پرخاشگری و دارودرمانی برای کاهش افکار و رفتارهای پرخاشگرانه، از روش‌هایی هستند که برای درمان این مشکل استفاده می‌شوند.

دراین‌میان راه‌های زیر می‌توانند به شما کمک کنند تا کودک پرخاشگر را آرام کنید یا آنکه علت رفتار تند او را تشخیص دهید:

۱. زبان بدن و لحنتان را کنترل کنید

حواستان باشد که زبان بدن و لحن صدایتان با کلامتان مغایر نباشد.

۲. آرام باشید

روی این هدف تمرکز کنید که به فرد پرخاشگر نشان دهید به او اهمیت می‌دهید، نگران این وضعیت هستید و قصد کمک دارید. زمانی که کودک در حال پرخاش کردن به شما است، سعی نکنید درگیری یا مشکلی را که به این رفتار منجر شده است حل کنید.

۳. کودک را از فضای پرتنش دور کنید

به کودک یا نوجوان عصبانی راهی پیشنهاد کنید تا او را از این فضا دور کند. گزینه‌های مشخصی پیش پایش بگذارید که جانب احتیاط هم در آن‌ها رعایت شده باشد؛ مثلا بخواهید از قدم زدن با شما یا کمک کردن در آشپزخانه یکی را انتخاب کند. با این کار به او کمک می‌کنید که هم عزت‌نفس خود را حفظ کند و هم بر احساساتش چیره شود.

۴. تماشاگران را متفرق کنید

از هم‌سن‌وسال‌های کودک که ممکن است مشغول تماشای ماجرا باشند، بخواهید که صحنه دعوا را ترک کنند و به کار خودشان مشغول شوند.

۵. تهدید نکنید

کودک را با عواقبی که آمادگی انجام آن‌ها را ندارید یا خیلی سنگین هستند، تهدید نکنید.

۶. کلی‌گویی نکنید

جملاتی مثل این را نگویید: «تو همیشه این‌جوری رفتار می‌کنی…». با این کار، رفتار بد را تشدید می‌کنید.

۷. منتظر لحظه مناسب باشید

تا زمانی که فضا آرام شود و هیجان همه فروکش کند، صبر کنید و بعد با فرزندتان درباره رفتار نامناسبش صحبت کنید.

۸. مطمئن شوید همه در امن و امان هستند

در طول ماجرا مطمئن شوید که امنیت همه حاضرین، حفظ می‌شود. اگر نمی‌توانید اوضاع را کنترل کنید، از بزرگترهای دیگر کمک بخواهید.

۹. با تهدیدها درست برخورد کنید

در بیشتر مواقع، بچه‌ها به تهدیدهایشان عمل نمی‌کنند. هدف اصلیتان باید آن باشد که کودک یا نوجوانی را که تهدید می‌کند متوجه احساسش کنید و او را از دست زدن به پرخاشگری دور نگه‌دارید. به‌خاطر داشته باشید که بچه‌هایی که سابقه رفتار تهاجمی، آسیب زدن به مال و اموال، راه‌انداختن آتش، صدمه زدن به حیوانات و… را دارند، بیشتر احتمال دارد که تهدیدهایشان را عملی کنند.

نکته مهم: اگر کودک یا نوجوان به خودکشی، آسیب زدن یا کشتن خودش یا دیگران یا خسارت زدن تهدید کرد، فورا درخواست کمک کنید.

شما چه نظر و یا ایده‌ای در رابطه با پرخاشگری کودکان دارید، آیا روش دیگری برای کنترل پرخاشگری کودکان می‌شناسید؟ منتظر نظرات خوب شما هستیم.

منبع:

healthline

wonderbaby

ncbi

camh

healthychildren