انواع اضطراب کودکان و راهکارهای لازم جهت درمان اضطراب در كودكان

اضطراب زیاد و نگرانی همیشگی یکی از بزرگ‌ترین مشکلات عصر ما است. در این مقاله در مجله‌ی دانزی به تعریف اضطراب کودکان می‌پردازیم و به روش‌های کنترل و درمان آن نگاهی می‌اندازیم.

دیده‌اید کسانی که آرام و خونسرد هستند، خیلی وقت‌ها سالم‌تر از دیگرانند و زندگی شادتر و موفق‌تری هم دارند. اضطراب زیاد یکی از چیزهایی است که این آرامش را از بین می‌برد و کوچک و بزرگ را گرفتار می‌کند. در ادامه از اضطراب و راه‌های کاهش دادن آن در فرزندانمان صحبت می‌کنیم.

اضطراب در کودکان

اضطراب یعنی نگرانی یا ترسی که مجموعه‌ای از حس‌های جسمی، افکار و احساسات را همراه خودش دارد. هر بچه‌ای گاهی مضطرب می‌شود و اصلا این بخشی طبیعی از رشد است. در بعضی موقعیت‌های خاص، مثلا روز اول مدرسه یا شب امتحان، کودکان ممکن است نگرانی بیشتری از خودشان نشان دهند، ولی کمی بعد می‌توانند از شدت نگرانی کم کنند و آرامش خود را دوباره به دست بیاورند.

اضطراب وقتی مشکل‌ساز می‌شود که کودک برای مدتی طولانی در آن باقی بماند و همین‌طور زمانی که شدت زیادی داشته باشد؛ به‌طوری که آزاردهنده و طاقت‌فرسا شود و نشود آن را مدیریت کرد. این نوع نگرانی و اضطراب اگر مدت زیادی طول بکشد، می‌تواند کودک را دچار احساس خستگی و تنهایی کند و دست‌وبالش را در انجام کارهای روزمره ببندد.

اگر فرزندتان با اضطراب دست‌وپنجه نرم می‌کند، می‌توانید با بعضی کارها به او کمک کنید؛ کارهایی مثل حمایت احساسی از او، بررسی راهکارهای مختلف حل این مشکل با یکدیگر و درصورت‌نیاز، کمک گرفتن از متخصصین.

انواع اضطراب در کودکان

اضطراب کودکان را می‌شود به انواع زیر دسته‌بندی کرد:

1- اختلال اضطراب فراگیر

کودکی که دچار اضطراب فراگیر (GAD) است، به‌خاطر مسائل مختلف شدیدا نگران می‌شود؛ مسائلی مثل: نمرات درسی، مشکلات خانوادگی، روابط دوستانه و عملکردش در ورزش. این بچه‌ها احتمال زیادی دارد که شدیدا به خودشان سخت بگیرند و برای کامل و بی‌نقص بودن، بیش‌ازاندازه تلاش کنند. آن‌ها ممکن است دنبال تایید شدن سایرین و اطمینان‌خاطر گرفتن دائمی از دیگران هم باشند.

2- اختلال پانیک

اگر فرزندتان اخیرا: (۱) برای دو مرتبه یا بیشتر دچار حمله پانیک (حمله هراس یا حمله اضطرابی)، آن‌هم به‌صورت ناگهانی و غیرمنتظره، شده است و (۲) دستکم یک ماهی می‌شود که نگران تکرار این حملات، ازدست‌دادن کنترل یا «دیوانه شدن» است، احتمالا به اختلال پانیک یا اختلال هراس دچار شده است. برای حل این مشکل به روانشناس یا روانپزشکی مراجعه کنید که تجربه مقابله با پانیک را دارد.

3- اختلال اضطراب جدایی

بسیاری از بچه‌ها اضطراب جدایی را از ۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی تجربه می‌کنند. زمانی که والدین از اتاق بیرون می‌روند یا از جلوی چشم فرزند کم‌سن‌ و سالشان دور می‌شوند، مقداری نگران شدن او طبیعی است. معمولا در این سن‌ و سال می‌شود حواس بچه‌ها را از این احساسات پرت کرد. همین‌طور بسیار عادی است که اولین‌باری که فرزندتان را در مهدکودک یا پیش‌دبستانی می‌گذارید، او بی‌تابی کند و به گریه بیفتد.

اگر فرزندتان بزرگ‌تر از این حرف‌ها است و نمی‌تواند از شما یا اعضای دیگر خانواده جدا شود یا آنکه نسبت به بچه‌های دیگر سخت‌تر با نبودِ شما کنار می‌آید، احتمال دارد که دچار اختلال اضطراب جدایی شده باشد. این مشکل در کودکان ۷ تا ۹ ساله شیوع بیشتری دارد.

اختلال اضطراب جدایی در کودکان باعث می‌شود که کودک با دوری از خانه، پدر و مادر یا پرستار و مربی، اضطراب زیادی پیدا کند. در این شرایط، خیلی از بچه‌ها دچار دلتنگی شدید می‌شوند و احساس بدبختی می‌کنند. امتناع از رفتن به مدرسه و اردو، ترس از شب را در خانه دوستان ماندن و اصرار به حضور داشتن کسی در اتاق در زمان خواب، بعضی دیگر از نشانه‌های این اختلال در کودکان هستند. اغلب بچه‌هایی که دچار این مشکل هستند این نگرانی همیشگی را دارند که اتفاق بدی برای پدر و مادر یا مربیانشان بیفتد.

4- اختلال اضطراب اجتماعی

اختلال اضطراب اجتماعی یا جمع‌هراسی به ترس شدید از حضور در اجتماع و موقعیت‌های خاص گفته می‌شود؛ مثل وحشت از صدا زده شدن سر کلاس یا از سر صحبت را با هم‌سن‌وسال‌ها باز کردن. 

این اختلال می تواند روی عملکرد کودک و نوجوان در مدرسه و همین‌طور معاشرت و دوستیابی او شدیدا تاثیر منفی بگذارد.

5- سکوت انتخابی

بچه‌هایی که در موقعیت‌هایی که حرف زدن در آن‌ها لازم یا طبیعی است از صحبت کردن پرهیز می‌کنند، به‌اندازه‌ای که در مدرسه و دوستیابی دچار مشکل شوند، احتمالا از سکوت انتخابی یا گُنگی انتخابی رنج می‌برند. 

کودکانی که این اختلال را دارند احتمال دارد احساساتشان را پنهان کنند، با مویشان بازی کنند، از تماس چشمی اجتناب کنند یا به گوشه‌ای از اتاق پناه ببرند تا با دیگران هم‌کلام نشوند. آن‌ها ممکن است در خانه یا جاهای دیگری که احساس راحتی می‌کنند، خیلی هم پرحرف و عادی باشند؛ تاجایی‌که زمانی که پدر و مادر آن‌ها از معلم می‌شنوند که فرزندشان در مدرسه آرام و ساکت است، شگفت‌زده می‌شوند. با دلایل کم حرفی کودکان آشنا شوید.

سن تشخیص این مشکل در حدود ۵ سالگی یا اوایل ورود کودک به مدرسه است.

6- فوبیای خاص

فوبیای خاص یعنی ترسی شدید و نامعقول از یک شیء، موجود یا موقعیت خاص؛ مثل سگ یا سوار هواپیما شدن. حیوانات، طوفان و رعد و برق، ارتفاع، آب، خون، تاریکی و آمپول، بعضی از رایج‌ترین ترس‌های کودکی هستند. با علل فوبیا در کودکان آشنا شوید.

بچه‌هایی که دچار فوبیای خاص می‌شوند از موقعیت‌ها یا چیزهایی که از آن‌ها ترس دارند دوری می‌کنند یا آنکه با اضطراب با آن‌ها روبه‌رو می‌شوند که می‌تواند خودش را به شکل گریه، کج‌خلقی، اجتناب، سردرد، دل‌درد و… نشان دهد. برخلاف بزرگسال‌ها، کودکان معمولا متوجه نیستند که ترسشان غیرمنطقی است.

7- اختلال وسواس فکری-عملی

وسواس فکری-عملی (OCD) به معنای افکار مزاحم و ناخواسته (افکار وسواسی) و احساساتی است که یک سری رفتار تکراری (رفتار وسواسی) را به‌همراه دارند که این رفتارها تلاشی برای کاهش اضطراب محسوب می‌شوند.

در کودکان، سن تشخیص وسواس معمولا در حدود ۱۰ سالگی است؛ وسواس کودکان می‌تواند حتی از سن دو-سه سالگی به وجود بیاید. پسرها بیشتر پیش از بلوغ به این بیماری دچار می‌شوند. درآن‌سو این مشکل برای دخترها بیشتر در دوران نوجوانی پیش می‌آید.

8- اختلال اضطراب پس از سانحه 

کودکان و نوجوانانی که دچار اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD) می‌شوند، ممکن است ترس و اضطراب شدیدی داشته باشند، از لحاظ احساسی بی‌حس یا شدیدا تحریک‌پذیر و زودرنج شوند و از بعضی مکان‌ها، افراد و فعالیت‌ها دوری کنند. این مشکل معمولا پس از تجربه یا مشاهده یک اتفاق بسیار دردناک رخ می‌دهد؛ همین‌طور زمانی که در حادثه‌ای، جان فرد شدیدا تهدید شود ولی خطر از بیخ گوش او بگذرد.

البته هر بچه‌ای با دیدن یا شنیدن اتفاقات ناگوار به PTSD دچار نمی‌شود. در خیلی از اوقات، کودک پس از اتفاقات وحشتناک دچار ترس، ناراحتی و نگرانی می‌شود، ولی پس از مدت کوتاهی از این احساسات رها می‌شود.

نشانه‌های اضطراب کودکان

گفتیم که اضطراب روی جسم، افکار و احساسات فرد اثر می‌گذارد. تغییر رفتار کودک هم می‌تواند نشانه وجود اضطراب در او باشد؛ از جمله کارهایی که برای مقابله با این مشکل یا پرهیز از آن از او سر می‌زند.

علائم اضطراب را می‌توانیم به سه دسته تقسیم کنیم:

۱. علائم جسمی:

• حمله پانیک (با علائمی مانند: ضربان بسیار سریع قلب، تنفس تند و کم‌عمق، عرق کردن و لرز)
• بند آمدن تنفس یا سطحی و تند شدن آن
• احساس حال‌به‌هم‌خوردگی
• خشکی دهان
• تعریق بیش‌ازحد معمول
• انقباض عضلات
• لرزش و شل شدن پاها
• سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)، اسهال و کار کردن بیش‌ازحد شکم
• بالا رفتن حرارت بدن

۲. علائم روحی-روانی:

• دست‌وپنجه نرم کردن با افکار ناراحت‌کننده، ترسناک، منفی، اعصاب‌خردکن یا…
• احساس دستپاچگی، از پا افتادن یا ازدست‌دادن کنترل
• احساس وحشت شدید
• حساس شدن به سروصدا، بو و نور
• نگرانی از ناتوانی در انجام کارهای روزانه، مانند: رفتن به مدرسه و معاشرت با دیگران
• داشتن نگرانی بیش‌ازحد، تا اندازه‌ای که جلوی تمرکز و خواب راحت را بگیرد. با راه های افزایش تمرکز در کودکان آشنا شوید.

۳. رفتار مقابله‌ای:

• تمایل به اجتناب و گوشه‌نشینی، مانند: نرفتن به مدرسه، خودداری از حضور در جامعه و گروه دوستان، دوری کردن از والدین و سرگرم کردن خود با دلخوشی‌های جدید
• تکرار بعضی کارها و رفتارهای خاص (رفتارهای وسواسی)
• پرخوری یا کم‌خوری نسبت به قبل
• آسیب‌زدن به خود

دلایل بروز اضطراب در کودکان

مسائل مختلفی هستند که می‌توانند باعث اضطراب کودکان و نوجوانان شوند و حساسیت به آن‌ها هم در هر کسی نسبت به دیگری فرق می‌کند. اگر فرزندتان خیلی دچار ترس و نگرانی می‌شود، اغلب این نشانه‌ای از آن است که مشکلی در زندگیش وجود دارد و اصطلاحا یک جای کار می‌لنگد.

این‌ها بعضی از مسائلی هستند که می‌توانند اضطراب کودک و نوجوان را به‌همراه داشته باشند:

• روبه‌رو شدن با تغییرات زیاد در مدت کوتاه، مانند اثاث‌کشی یا رفتن به مدرسه جدید
• داشتن مسئولیت‌هایی که مناسب سن‌وسال و توانایی‌های کودک نیستند؛ برای مثال پرستاری از اعضای دیگر خانواده
• همنشینی با کسی که دائما مضطرب است، مانند والدین مضطرب
• حجم بالای دغدغه‌ها در مدرسه و بیرون از آن، مانند: فشار امتحانات، کار پاره‌وقت و روابط با هم‌سن‌وسال‌ها
• داشتن زمینه اضطراب در خانواده، به‌خاطر مسائلی مانند: مسکن، درآمد و بدهی
• تجربه شرایط آزاردهنده و احساس عدم امنیت به‌خاطر آن، مانند: هدف زورگویی قرار گرفتن یا شاهد سوءاستفاده از خود و دیگران بودن

تشخیص اضطراب کودکان

اضطراب و اختلالات ناشی از آن باید توسط روانشناس مجرب تشخیص داده شود. روانشناس با شما و فرزندتان صحبت می‌کند، سوالاتی می‌پرسد و به پاسخ آن‌ها با دقت گوش می‌دهد؛ سوالاتی مانند اینکه اضطراب و ترس در کودک بیشتر چه‌زمانی پیش می‌آید. این پرسش‌ها به او کمک می‌کند تا نوع اختلال کودک را تشخیص دهد.

اضطراب در کودکان چه آسیب‌هایی را به دنبال دارد؟

اضطراب اگر به اندازه‌ای باشد که مانع روند عادی زندگی بچه‌ها شود، می‌تواند آسیب‌زننده باشد. مثلا در روزهای امتحان، همه بچه‌ها کم‌وبیش مضطرب هستند، ولی بعضی از آن‌ها ممکن است آن‌قدر اضطراب داشته باشند که نتوانند پای جلسه امتحان بنشینند یا حتی به مدرسه بیایند.

چنین اضطراب شدیدی می‌تواند به سلامت جسمی، ذهنی و روحی-روانی کودک و نوجوان صدمه بزند و عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس آن‌ها را خدشه‌دار کند. گوشه‌گیری و اجتناب از موقعیت‌ها و مسائل مختلف هم از آسیب‌های دیگر اضطراب کودکان است که می‌تواند فرصت کسب تجربه‌های مختلف را از آن‌ها بگیرد. با روش های افزایش اعتماد به نفس در کودکان آشنا شوید.

راه‌های درمان اضطراب کودکان

روش درمان اضطراب کودک به سن او و عامل اضطراب بستگی دارد. موارد زیر، سه راه برای درمان این مشکل در کودکان و نوجوانان هستند:

• ۱. مشاوره و مراجعه به روانشناس: با مراجعه به مشاور، فرزندتان می‌تواند عامل اضطراب خودش را پیدا کند و راهی برای مقابله با آن بیابد
• ۲. درمان رفتاری-شناختی (CBT): این نوعی روان‌درمانی گفتگو-محور است که به کودک کمک می‌کند با تغییر دادن طرز فکر و رفتارهای خود، اضطرابش را مدیریت کند
• ۳. داروهای ضد اضطراب: اگر اضطراب کودک شدید باشد یا به درمان‌های غیر دارویی پاسخ ندهد، ممکن است روانپزشک برای او دارو تجویز کند. این روانپزشک باید در زمینه درمان کودکان تخصص داشته باشد

سایر راهکار‌هایی که به کاهش اضطراب کودکان کمک می‌کنند

در شرایط عادی و غیر اورژانسی می‌توانید با انجام این کارها، آرام‌آرام اضطراب فرزندتان را کم و کمتر کنید:

• در زمانی مناسب، درباره اضطراب با کودک صحبت کنید. از او بپرسید که در زمان مضطرب شدن، چه علائم، احساسات و افکاری را تجربه می‌کند. با او همدردی کنید و بیشتر از اطمینان‌خاطر دادن بابت غیرمنطقی بودن نگرانی‌هایش، احساساتش را بپذیرید. با روش های برقراری ارتباط موثر با فرزندان آشنا شوید.
• باهم به مسائل و موقعیت‌هایی بپردازید که فرزندتان را مضطرب می‌کنند؛ چیزهایی مثل: رابطه با دوستان، رابطه او با یکی از اعضای خانواده، درس و مدرسه یا مجموعه‌ای از چند مسئله. ببینید که آیا می‌شود با تغییراتی در خانه و مدرسه، اوضاع را بهتر کرد؟ اگر دلبندتان نگران چیزی است که مسئولیتش با او نیست، به او اطمینان‌خاطر بدهید که او وظیفه‌ای در قبال آن ندارد
• به او کمک کنید تا نشانه‌های اضطراب، مثل بالا رفتن ضربان قلب یا احساس حال‌بهم‌خوردگی، را تشخیص دهد. این‌طوری او حین اضطراب کمتر احساس ترس می‌کند. به فرزندتان بگویید که چه‌زمانی باید دنبال کمک باشد یا خودش به داد خودش برسد
• با هم‌فکری یکدیگر دنبال کارها و فعالیت‌هایی باشید که به ابراز وجود و کاهش اضطراب او کمک می‌کنند. ورزش کردن، نقاشی، نوشتن خاطرات روزانه، آشپزی و صحبت کردن با دوستان، بازی‌ های دسته‌ جمعی از جمله این کارها هستند
• تکنیک‌های تن‌آرامی (ریلکس کردن)، مدیتیشن و یوگا را امتحان کنید. اپلیکیشن‌های موبایل مختلفی به زبان فارسی و انگلیسی برای این منظور وجود دارند. برای بعضی اشخاص، این تکنیک‌ها بهتر از هر چیزی جواب می‌دهند
• به او بگویید نگرانی‌هایش را روی کاغذ بنویسد و در جعبه‌ای بیندازد. این‌طوری فضایی ایجاد کرده‌اید که می‌شود نگرانی‌ها را در آن «جا داد». یا می‌شود جعبه‌ای به او بدهید که اشیاء آرامش‌بخش را داخل آن بگذارد و زمان نگرانی به سراغشان برود؛ مثل: عکس‌های سفر، وسایل تمدد اعصاب و کاغذهایی با نوشته‌های انگیزه‌بخش
• تشویقش کنید به سلامت روانش رسیدگی کند. برای همین، ورزش، خواب کافی، تغذیه سالم، نوشیدن آب و معاشرت به‌اندازه با دیگران، ضروری هستند. مخصوصا ورزش منظم برای کاهش اضطراب بسیار مفید است؛ حتی اگر شده در حد پیاده‌روی یا یوگای سبک
• به او توصیه کنید از مصرف زیاد قهوه، نوشیدنی‌های کافئین‌دار و الکل دوری کند. این‌ها خیلی اوقات علائم اضطراب را تشدید می‌کنند
• باهم وقت بگذرانید، بخندید، ورزش کنید، ساز بزنید، خیاطی کنید و درباره مسائل مختلف صحبت کنید
• اگر وضعیت او بهبود چندانی نداشت، به روانشناس، روانپزشک یا سایر متخصصان مراجعه کنید

نقش والدین در کاهش اضطراب کودکان

زمانی که فرزندتان دچار اضطراب شدید می‌شود، می‌توانید با این کارها آرامَش کنید و احساس امنیت به او بدهید:

• باهم نفس عمیق و آرام بکشید
• کنار او بنشینید و با گرفتن دست یا با به آغوش کشیدن، به او اطمینان‌خاطر بدهید 
• تمام حواس پنچ‌گانه را به کار بگیرید. از کودک بخواهید تا روی چیزهایی که می‌بیند، صداها، بوها، مزه‌ها و حس لامسه تمرکز کند تا توجه‌اش به زمان حال بازگردد. باهم می‌توانید دنبال این‌ها باشید: پنج چیزی که می‌بیند، چهار چیزی که می‌تواند لمس کند، سه چیزی که صدایشان را می‌شنود، دو چیزی که بویشان را متوجه می‌شود و یک خوردنی را که مزه‌اش را حس می‌کند
• به کودک اطمینان دهید که موج اضطراب می‌گذرد و حالش خوب می‌شود. اضطراب را به موجی تشبیه کنید که اوج می‌گیرد و بعد فرو می‌نشیند
• از او بخواهید به جایی یا کسی فکر کند که احساس امنیت و آرامش به او می‌دهد؛ مثلا: اتاقش، خانه پدربزرگ و مادربزرگ، جایی در طبیعت یا خاطرات سفر. همراه داشتن چیزی که یادآور این خاطرات است هم ایده خوبی است؛ مثل صدف یا سنگ‌ریزه
• تشویقش کنید سراغ کاری برود که او را آرام می‌کند؛ مثلا پیاده‌روی، دویدن، گوش دادن به موسیقی، نقاشی کردن، نوشتن خاطرات، تماشای کارتون یا خواندن کتاب مورد علاقه

شما چه نظری درباره‌ی حل مشکل اضطراب کودکان دارید؟ در قسمت نظرات درباره‌ی تجربیات و نظرات خود در این موضوع بنویسید.

منابع:

youngminds

adaa

kidshealth

nhs