علائم و روش‌های تشخیص ترس در کودکان

ترس، احساسی حیاتی و قوی است که متاسفانه خیلی اوقات سیگنال اشتباه می‌دهد و مایه دردسر می‌شود. در این مقاله از روش‌های تشخیص و مدیریت ترس در کودکان برایتان می‌گوییم؛ روش‌هایی که شاید به کار خودمان هم بیایند.

ترس احساس مفیدی است و اگر نبود، بقای موجودات زنده به خطر می‌افتاد، ولی این احساس خیلی اوقات دست‌ و پایمان را می‌بندد، زندگی را برایمان سخت می‌کند یا مایه خجالتمان می‌شود. گاهی از چیزهایی می‌ترسیم یا به اندازه‌ای می‌ترسیم که می‌دانیم منطقی نیست، ولی کاریش هم نتوانسته‌ایم بکنیم. نکته ترسناک آنکه این ترس‌های بی‌جا ممکن است به فرزندانمان هم منتقل شوند؛ پس شاید بهتر باشد هم خودمان سعی کنیم شر آن‌ها را از سرمان کم کنیم و هم به دلبندانمان کمک کنیم تا آن‌ها را از سر راه زندگیشان بردارند.

ترس در کودکان

دنیای بچه‌ها پر از خطرات واقعی و خیالی است؛ خطراتی که خیلی از ما بزرگ‌ترها اصلا یادمان نیست که در دوران کودکی چقدر دغدغه آن‌ها را داشتیم. بیشتر ترس‌های کودکی طبیعی و موقت هستند و نهایتا با بزرگ شدن کودک از بین می‌روند. 

ترس و نگرانی و اضطراب خیلی به یکدیگر شباهت دارند و عملا اعضای یک خانواده‌اند. می‌شود گفت که ترس و نگرانی نمودهای مختلف اضطراب هستند. البته ترس و اضطراب با تمام شباهت‌هایشان، با هم تفاوت‌های عمده‌ای دارند. به‌نوعی، اضطراب واکنشِ ما نسبت به خطراتی است که در ذهنمان داریم و ترس واکنشِ ما نسبت به خطرات واقعی است.

ذهن و احساسات کودک دائما در حال رشد و تغییر است و همه قابلیت‌ها و جنبه‌های آن هم با سرعت یکسانی رشد نمی‌کنند. به‌ همین‌ خاطر همیشه نمی‌توانیم به‌سادگی ترس‌های طبیعی و عادی را از ترس‌هایی که باید حواسمان به آن‌ها باشد تفکیک کنیم. 

ریشه ترس کودکان

ریشه اختلالات اضطرابی و ترس در کودکان هم می‌تواند ژنتیکی یا ارثی باشد و هم محیطی. پیش‌زمینه اضطراب در خانواده‌ها نسل به نسل می‌چرخد و تحقیقات هم نقشِ وراثت را در دچار شدن به اختلالات اضطرابی تایید می‌کنند. بعضی از بچه‌ها از همان زمان نوزادی، دقیق‌تر بگوییم از حدود ۴ ماهگی، در حضور غریبه‌ها گریه‌ و زاری می‌کنند و دچار تپش قلب بالا می‌شوند. این خلق‌ و خو می‌تواند نشانه‌ای از دچار شدن به اختلالات اضطرابی در آینده باشد.

مورد دیگر ترس از جدایی از والدین است که ریشه آن در وابستگی عاطفی است که برای بقای کودک لازم بوده است. بچه‌هایی که وابستگی عاطفی ناسالم پیدا می‌کنند، احتمال بیشتری دارد که دچار اختلال اضطراب و ترس شوند. اضطراب یا افسردگی والدین هم ممکن است باعث بروز احساس ناامنی در فرزندان آن‌ها شود.

علائم ترس در کودکان

نشانه‌های ترس در کودکان را به دو دسته جسمی و رفتاری تقسیم می‌کنیم. اگر علائمی را که در ادامه می‌گوییم در فرزندتان دیدید، احتمال دارد او دچار ترس شده باشد.

علائم جسمی ترس در کودکان

به‌طورکلی علائم جسمی ترس و فوبیا (هراس) در انسان شامل موارد زیر می‌شود:

• احساس به‌هم‌خوردن تعادل، سرگیجه، گیجی و سبکی سر یا غش
• احساس خفگی و بند آمدن تنفس
• تپش تند، شدید یا کوبنده قلب
• درد قفسه‌ سینه یا احساس سفتی در آن
• عرق کردن
• گُرگرفتگی یا یخ کردن
• نفس‌نفس زدن یا احساس خفگی
• حالت تهوع، استفراغ یا اسهال
• احساس کرختی و بی‌حسی، سوزن‌سوزن شدن یا مور مور شدن
• لرزیدن یا رعشه

علائم رفتاری ترس در کودکان

علائم ترس در کودکان ممکن است در رفتار آن‌ها قابل مشاهده باشد. نشانه‌های زیر می‌توانند ما را به وجود ترس در کودک مشکوک کنند:

• جدا شدن از والدین یا دوری از آن‌ها برایش بیش‌ از حد مشکل است.
• نمی‌تواند با تنهایی کنار بیاید و تمایلی به تنها ماندن ندارد.
• نمی‌گذارد که پدر و مادرش با هم یا بدون هم به سفر بروند.
• مدام بحث امنیت و ایمنی را پیش می‌کشد.
• دائما به دنبال دلایل اتفاقات ناگوار است و دراین‌باره سوال می‌پرسد.
• نگران آن است که مبادا اتفاق بدی دوباره رخ دهد.
• در مواجه شدن با ترس به شوخی و طعنه روی می‌آورد.
• کابوس می‌بیند یا از شب و تاریکی می‌ترسد.

علت‌های بروز ترس در کودکان

بعضی از علت‌های بروز ترس در بچه‌ها این‌ها هستند:

• افسردگی یا اضطراب اطرافیان
• واکنش‌های افراطی اطرافیان به اتفاقات
• تجربه پیشامدهای ناگوار، مانند فوت عزیزان
• شنیدن و دیدن مداوم اخبار نگران‌کننده از تلویزیون و…
• دیدن تصاویر ناراحت‌کننده، تماشای فیلم‌های ترسناک یا شنیدن داستان‌های وحشتناک
• مورد سوءاستفاده یا بدرفتاری قرار گرفتن از سوی دیگران
• وابستگی بیش‌ازحد و ناسالم به پدر و مادر
• پی بردن ناگهانی به یک واقعیت شوکه‌کننده
• بیماری‌های روحی-روانی مانند اختلال اضطراب یا افسردگی

انواع ترس در کودکان

کودکان و نوجوانان بسته به سن‌ و سال، ویژگی‌های شخصیتی خود و… ترس‌های متفاوتی را تجربه می‌کنند. برخی از رایج‌ترین ترس‌های کودکان عبارتند از:

• ترس از سروصدا
• ترس از سقوط: این یکی، به‌علاوه مورد قبلی، در نوزادها خیلی شایع است. آن‌ها از افتادن و سروصدای بلند وحشت دارند
• ترس از غریبه‌ها: این ترس از حدود ۶ ماهگی شروع می‌شود و خیلی اوقات تا ۲ یا ۳ سالگی باقی می‌ماند
• ترس از جدایی از والدین: این ترس می‌تواند از حدود ۸ ماهگی آغاز شود و تا ۳ یا ۴ سالگی ادامه داشته باشد. از اوایل دوران کودکی باید کم‌کم شاهد کاهش این ترس باشیم، وگرنه احتمالا مشکل‌ساز خواهد شد
• ترس از تاریکی: شاید معروف‌ترین ترس بچه‌ها باشد. اغلب، از حدود دو سالگی تا چهار-پنج سالگی بچه‌ها را درگیر می‌کند. این ترس ممکن است در دبستان هم ادامه پیدا کند و حتی در بزرگسالی هم هرازگاهی سلامی عرض کند. این ترس و سه مورد بعدی فهرست، در سنین پیش از دبستان یعنی ۳ تا ۵ سالگی خیلی رایج هستند.
• ترس از موجودات خیالی
• ترس از ماسک
• ترس از حیوانات بزرگ
• ترس از مرگ عزیزان: این ترس در بچه‌های بزرگ‌تر، پیش از دوران نوجوانی، زیاد دیده می‌شود؛ همین‌طور دو مورد بعدی
• ترس از تجدید شدن و مشکلات تحصیلی
• ترس از جنگ، بچه‌دزدی، حمله تروریستی و …
• ترس مربوط به مسائل جنسی و اجتماعی: طبیعتا در دوران نوجوانی این مسائل و دغدغه‌ها روی بورس هستند
• ترس از آینده: نوجوان‌ها البته خیلی‌هایشان نگران آینده خود و کشور و دنیا هم هستند
• ترس از اجتماع یا جمع‌ هراسی: این مورد در اصل یک فوبیا است که می‌تواند باعث گوشه‌گیری فرد و دوری کردن او از حضور در جمع هم‌سن‌وسال‌ها و بزرگ‌ترها، بودن در کانون توجه، صحبت با دیگران و کلی مشکل دیگر شود.
• و…

راهکارهای مقابله با احساس ترس در کودکان

زمانی که فرزندتان دچار ترس می‌شود، با کارهایی که در ادامه می‌گوییم، می‌شود به او کمک کرد تا با ترسش مقابله کند:

• اگر فرزندتان شیرخواره، نوپا یا بسیار کوچک است، با گفتن جملات دلداری‌دهنده، به او آرامش و اطمینان‌خاطر بدهید؛ مثل: «چیزی نیست؛ جایت امنه. من پیشت هستم.» بچه را بغل کنید و نشان دهید که از او محافظت می‌کنید.
• همین‌طور که او بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود، روی صحبت کردن با او و شنیدن حرف‌هایش تمرکز کنید. آرام و خونسرد باشید. به او کمک کنید احساساتش را در قالب کلمات بیان کند. یاریش دهید تا چیزهای جدید یاد بگیرد.
• بگذارید فرزندتان با فرد قابل‌اعتماد و جدیدی خو بگیرد و شما هم در همین حالت او را بغل کنید و به او حس امنیت بدهید. این‌طوری به‌زودی شخص جدید دیگر برای او غریبه نخواهد بود.
• بگذارید فرزند نوپایتان دوری از شما را تجربه کند. اول از زمان‌های کوتاه شروع کنید. وقتی که می‌خواهید یا باید از پیش او بروید، بگویید که باز خواهید گشت و حین آن، در آغوش کشیدن او و لبخند زدن را هم فراموش نکنید. بگذارید متوجه شود که نهایتا پیشش بازمی‌گردید.
• اگر فرزند خردسالتان از تاریکی می‌ترسد، روتینی آرامش‌بخش برای زمان خواب او در نظر بگیرید. برایش کتاب قصه، آواز یا لالایی بخوانید. کاری کنید که احساس امنیت کند و عشق شما به خودش را به‌خوبی حس کند.
• کمکش کنید به‌آرامی با ترس‌هایش روبه‌رو شود. درحالی‌که پیش او هستید، بگذارید به سراغ ترس‌های خیالیش برود و ببیند که جایی برای نگرانی وجود ندارد. مثلا می‌شود باهم زیر تخت را چک کنید تا او ببیند هیولایی آنجا نیست (البته این کار را بعضی متخصصین توصیه نمی‌کنند و اعتقاد دارند به نگرانی بچه دامن می‌زند). خلاصه بگذارید احساس شجاعت را تجربه کند.
• نگذارید کودک تصاویر، فیلم‌ها و برنامه‌هایی را ببیند که می‌توانند باعث وحشتش شوند. فیلم و تصاویر ترسناک، ممنوع.
• اگر فرزندتان مدرسه‌ای است او را برای مصائب دوران تحصیل (!)، مثل امتحان و گزارش‌نویسی، آماده کنید. کاری کنید که بداند به او باور و اعتماد دارید.

کدام ترس‌ها در کودکان به توجه و درمان نیاز دارند؟

بیشتر بچه‌ها ترس‌ها و نگرانی‌هایی برای خودشان دارند. اگر نگران ترس‌ها، نگرانی‌ها یا اضطراب فرزندتان هستید، باید در فرصت مناسب به متخصص (روانشناس یا درصورت‌نیاز روانپزشک کودک) مراجعه کنید و به دنبال درمان باشید.

به چنین رفتارها و ترس‌هایی در فرزندتان توجه داشته باشید:

• اگر ترس و اضطراب نمی‌گذارد که او به کارها و سرگرمی‌های مورد علاقه‌اش مشغول شود یا آنکه روی روابط دوستانه‌اش، تحصیل یا روابطش با خانواده تاثیر منفی می‌گذارد.
• رفتار او نسبت به هم‌سن‌ و سال‌هایش خیلی متفاوت است. برای مثال، اینکه بچه‌ها در اولین روز مدرسه دچار ترس از جدایی از والدین شوند، طبیعی است، اما چنین وضعیتی در ۸ سالگی یعنی آنکه یک جای کار می‌لنگد.
• واکنش‌های او به‌طور غیرعادی شدید و تند به نظر می‌آیند. مثلا فرزندتان ممکن است زمانی که نگران یا دچار ترس می‌شود، خیلی سخت آرام شود.

ترس و اضطراب شدید می‌تواند روی سلامت جسم و روان کودک تاثیر سوء داشته باشد. بعضی از بچه‌ها خودشان از سد ترس‌هایشان می‌گذرند، اما بعضی دیگر همچنان با اضطراب درگیر هستند و باید از کمک متخصص بهره ببرند. ترس و اضطراب شدید یا طولانی‌مدت می‌تواند نشان‌دهنده یک اختلال اضطرابی باشد که اختلال اضطراب اجتماعی، اختلال اضطراب جدایی و اختلال اضطراب عمومی از متداول‌ترین انواع آن در بین بچه‌ها هستند.

راه‌های درمان ترس کودکان

برای درمان ترس کودکان چه می‌توانیم بکنیم؟ خب اول آنکه بهتر است به‌جای درمان، از عبارت کنترل ترس یا مدیریت ترس استفاده کنیم. بعد هم این «باید و نبایدها» خدمت شما:

۱. وانمود نکنید از چیزی که می‌ترسید، نمی‌ترسید

بچه‌ها شَمی قوی برای تشخیص دروغ‌های بزرگ‌ترها دارند (حق دارید! کمی ترسناک است). بهتر است به‌جای دروغ گفتن درباره ترس‌هایتان، اعتراف کنید که ترسی، شاید حتی پیش‌پاافتاده، دارید، ولی این را هم بگویید که دارید سعی می‌کنید بر آن غلبه کنید.

۲. مدام به کودک نگویید که ترسش غیرمنطقی است 

بچه‌ها (و حتی بزرگ‌ترها) را نمی‌شود با توضیحات منطقی برای مسائل غیرمنطقی قانع کرد؛ دستکم در اول کار نمی‌شود. زمانی که ترس و وحشت پیدایش می‌شود، با بحث معقول و منطقی کاری از پیش نمی‌برید.

پس با ترس کودکتان مانند ترسی واقعی برخورد کنید؛ حتی اگر از نظرتان با عقل جور درنمی‌آید. با پذیرش ترس، احساسات فرزندتان را به رسمیت بشناسید. این‌طوری به دلبندتان نشان می‌دهید که طرف او هستید و می‌خواهید کمکش کنید. خود این کار به‌تنهایی تا اندازه‌ای اضطراب او را کم می‌کند.

۳. هیچ‌وقت به‌خاطر ترس‌هایش دستش نیندازید

تحقیر کردن کودک فقط مشکل را تشدید می‌کند؛ چون او علاوه بر ترسش، خجل و شرمنده هم می‌شود. نکته مهم این است که والدین به ترس به چشم فرصتی برای یادگیری فرزندشان نگاه کنند؛ نه به‌عنوان یک نقص شخصیتی.

روی قابلیت‌ها و نقاط قوت فرزندتان تمرکز کنید. ترس‌هایی را که قبلا دچار آن‌ها بود، ولی از پسشان برآمد و دیگر از آن‌ها ترسی ندارد به او یادآوری کنید. بگذارید بداند که از نظر شما، قدرت کافی را برای مدیریت ترس‌هایش دارد.

۴. از دلبندتان فاصله نگیرید

اینکه به‌خاطر ترس کودک، او را تنبیه کنید و در اتاقش حبس کنید، تنها ناراحتی و استرس او را بیشتر می‌کند.

به‌جای این کارها، به او اطمینان‌خاطر بدهید. زمانی که بچه‌های کم‌سن‌وسال دچار ترس می‌شوند، احتمالا تنها با صحبت کردن نشود آن‌ها را آرام کرد. او را به‌آرامی و محبت به سمت خودتان بکشید یا دستش را بگیرید. تماس فیزیکی به کودک این حس را می‌دهد که برای محافظت از او آماده‌اید. حضور گرم و آرامش‌بخش شما حاوی این پیام است که هر ترسی را می‌شود مدیریت کرد.

۵. اگر مسئله حاد نیست، در اطمینان‌خاطر دادن عجله نکنید

اگر کودک در شرایطی است که صدمه‌ای نمی‌بیند، نیازی نیست که در آرام کردن او عجله کنید. واکنش عجولانه یا بیش‌ازحد شما دو پیام ناخواسته و مضر برای فرزندتان خواهد داشت: اگر دستپاچه شوید، کودک به این نتیجه می‌رسد که پس واقعا دلیلی منطقی برای ترسش وجود دارد. اگر در بغل کردن او و حرف‌های دلگرم‌کننده زدن افراط کنید، او یاد می‌گیرد که از وانمود کردن به ترسیدن، برای جلب توجه شما استفاده کند.

بدون آنکه زیاده‌روی کنید، حمایتتان از او را نشان دهید. بچه‌ها تنها زمانی می‌توانند راه‌ورسم چیره شدن بر ترس‌هایشان را یاد بگیرند که در این راه، مورد حمایت عزیزانشان باشند.

۶. از اشخاص، مکان‌ها و چیزهایی که کودک را مضطرب می‌کنند دوری نکنید

درواقع با این کار از فرزندتان محافظت نمی‌کنید؛ بلکه دارید به او سیگنال می‌دهید که چیزی برای ترسیدن و مضطرب شدن وجود دارد و از نظرتان او توانایی مدیریت آن را ندارد.

درعوض، ترس مربوطه را آرام‌آرام برای او بازتعریف کنید. کاری کنید که کودک قدم‌به‌قدم و به‌تدریج یاد بگیرد که چطور باید با آن مسئله کنار بیاید. مثلا اگر او از سگ‌های بزرگ وحشت دارد، برایش کتاب‌های داستان با محوریت سگ‌ها بخوانید. سگ اسباب‌بازی پولیشی برایش بخرید. او را پیش دوستی ببرید که سگ کوچک و آرامی دارد و بعد از مدتی احتمالا ترس او از سگ‌های اهلی بزرگ ریخته باشد. (فقط جانب احتیاط را رعایت کنید)

۷. این توانایی ارزشمند را دست کم نگیرید

یاد گرفتن راه‌های مقابله با مسائل غیرمعمول، غیرقابل پیش‌بینی و ترسناک، برای کودک حیاتی است؛ اگر که می‌خواهید او احساس کند می‌تواند روی پای خودش بایستد. وظیفه ما این است که ابزارهای لازم را برای سبک‌وسنگین کردن خطرات، امتحان موقعیت‌های جدید توام با حفظ اعتمادبه‌نفس و کنار آمدن با چیزهای ترسناکی که قابل تغییر نیستند، در اختیار فرزندانمان قرار دهیم.

به شکلی آهسته و پیوسته به دلبندتان کمک کنید تا فردی مقاوم باربیاید. باهم کتاب‌هایی بخوانید که در داستان آن‌ها، بچه‌ها بر ترس‌هایشان غلبه می‌کنند. مهارت‌های کسب آرامش را به او یاد دهید. شجاعتش را تحسین کنید. کمکش کنید تا تفاوت احتیاط کردن و ترس بیجا را یاد بگیرد.

نقش والدین در درمان ترس کودکان

با رعایت این نکات می‌توانید در مدیریت ترس فرزندتان، به او یاری برسانید:

• ترس و نگرانی او را با آغوش باز بپذیرید و به او بگویید که بیشتر بچه‌ها گاهی‌اوقات دچار ترس و اضطراب می‌شوند. این‌طوری تشویقش می‌کنید که در دل این احساسات، با خودش مهربان‌تر باشد. با روش‌ های آموزش مهربانی به کودکان آشنا شوید.
• با ملایمت و آرامش فرزندتان را تشویق کنید کارهایی را انجام دهد که خطری برایش ندارند، ولی او را مضطرب می‌کنند یا می‌ترسانند. اما او را مجبور به این کار نکنید.
• تا وقتی که فرزندتان واقعا دچار ترس یا اضطراب نشده است خودتان وارد صحنه نشوید.
• کودک را به‌خاطر انجام دادن کاری که از آن ترس دارد تشویق کنید.
• او را به‌خاطر ترسیدن یا نگران شدن مورد انتقاد قرار ندهید
• از برچسب زدن به او با عباراتی مثل: خجالتی، دلواپس یا ترسو خودداری کنید.

نکاتی برای کاهش ترس در کودکان

مروری بر چند نکته کلیدی داشته باشیم و بعد زحمت را کم کنیم:

• ترس و اضطراب بخشی عادی از مراحل رشد کودک است.
• ترس از جدایی از والدین، تاریکی و تجدید شدن، از ترس‌ها و اضطراب‌های معمول بچه‌ها هستند.
• باید ترس‌ها و نگرانی‌های کودک را به رسمیت شناخت و او را تشویق کرد که با آن‌ها روبه‌رو شود. با بهترین روش های تشویق کودکان آشنا شوید.
• اگر ترس و اضطراب روی سلامتی کودک و رضایت او از زندگی اثر منفی گذاشته است، باید از متخصص کمک بگیرید.

نظرتان در مورد این مقاله چه بود؟ به نظر شما جای چه موضوعی در این مقاله خالی است؟ لطفا در قسمت نظرات برای ما از ایده‌ها و تجربیات خود بنویسید.

منابع:

harvard

imom

mind

kidshealth

raisingchildren

psychcentral