مهمترین نشانه‌های عدم تمرکز کودکان چیست؟

اینکه بدانیم علائم عدم تمرکز کودکان چیست، یک گام مهم در تشخیص و درمان آن است، در کنار آن باید بگوییم که حالا زمان آن رسیده تا از دلایل ضعف و عدم تمرکز کودک و راه‌های افزایش تمرکز کودکان بگوییم؛ با دانزی همراه باشید.

عدم تمرکز کودکان

اینکه از بچه‌ها بخواهیم کاری را با تمرکز کامل انجام بدهند، اصلا آسان نیست و این مشکل خیلی از پدر و مادرها است. این مسئله در سال‌های نخست زندگی کاملا طبیعی است، ولی اگر فرزندتان دیگر وارد سن مدرسه شده و زمان زیادی است که در کارهایش تمرکز کافی ندارد، ممکن است دچار مشکل عدم تمرکز شده باشد. این کمبود یا نبودِ تمرکز می‌تواند روی تحصیل و جنبه‌های دیگر زندگی او تاثیر منفی بگذارد.

نشانه‌های عدم تمرکز در کودکان

اگر چنین علائمی را در فرزندتان دیدید، این احتمال را بدهید که شاید مشکل عدم تمرکز داشته باشد:

• حواسش به‌سادگی پرت می‌شود.
• ناآرام و بی‌قرار است.
• نمی‌تواند اتاق و وسایل خود را مرتب نگه‌دارد.
• قادر نیست مراحل انجام کارها را درست دنبال کند.
• در انجام تکالیف درسی مشکل دارد.
• دمدمی‌مزاج، تحریک‌پذیر، زودرنج یا پرخاشگر شده است.
• از حفظ روابط دوستانه عاجز است.

علل عدم تمرکز کودکان

این‌ها بعضی از مهم‌ترین عللِ تمرکز نداشتن در بچه‌ها هستند:

۱. در دسترس بودن عوامل حواس‌پرتی

ذهن کنجکاو کودک همیشه به دنبال چیزهای حواس‌پرت‌کن می‌گردد؛ چیزهایی مثل تلویزیون، گوشی موبایل، اسباب‌بازی کوچکی که گوشه اتاق افتاده یا هر ماسماسکی که بشود با آن کلنجار رفت. حتی یک پنجره مشرف به خیابان هم می‌تواند حواس بچه را پرت کند. این وضعیت به‌ویژه در حین کارهایی که به تمرکز زیاد نیاز دارند، مثل نوشتن تکالیف مدرسه، بیشتر پیش می‌آید.

برای‌همین سعی کنید که پیش از آنکه او پای کاری بنشیند، اول محیط را از تمام وسایلی که خوراک حواس‌پرتی محسوب می‌شوند، خالی کنید. این شامل گوشی موبایل خودتان هم می‌شود.

۲. سختی زیاد کارها

سختی هر کاری به سن کودک بستگی دارد و به‌همین‌خاطر بعضی کارها ممکن است اصلا مناسب او نباشند. زمانی که کاری به نظر بچه‌ها سخت می‌رسد، احتمال بیشتری دارد که از آن دوری کنند؛ به‌طوری‌که ممکن است در همان ابتدای کار از آن دست بکشند یا حتی به فکر امتحان کردن آن هم نیفتند.

راه‌حل ساده‌ای که برای حل این مشکل وجود دارد آن است که کار را به بخش‌های کوچک و ساده تقسیم کنیم. این‌طوری فرزندتان می‌تواند آسان‌تر از پس انجام آن بربیاید.

۳. کمبود توجه

بچه‌ها تشنه توجه و محبت هستند؛ به‌ویژه از سوی پدر و مادرشان. برای‌همین ممکن است گاهی روی کاری تمرکز نکنند، تنها برای آنکه توجه والدین را به خود جلب کنند.

پس تلاش کنید که هر زمانی که توانستید، با فرزندتان ارتباط برقرار کنید و رابطه‌ای گرم و صمیمی با او داشته باشید. حتی اگر شده ۱۰ دقیقه برای دلبندتان وقت بگذارید، ولی به شکلی پربار و غنی. اینجا کیفیت از کمیت مهم‌تر است.

۴. تغذیه نامناسب

نخوردن صبحانه یکی از اشتباهات بزرگ و البته متداولی است که هم به سلامت کودک صدمه می‌زند و هم روی تمرکز او اثر منفی می‌گذارد. پس این وعده غذایی را جدی بگیرید.

مورد بعد اینکه خیلی از موادغذایی مثل: بلغور جوی دوسر، نان سبوس‌دار و غلات با شیر، منبع غنی کربوهیدرات‌های اصطلاحا «پیچیده» محسوب می‌شوند که این کربوهیدرات‌ها حکم نوعی آرام‌بخش را برای جسم دارند و به کودک در خوابیدن راحت‌تر کمک می‌کنند. درآن‌سو نوشیدنی‌های سرشار از کافئین، مانند: چای، قهوه و نوشابه‌های کافئین‌دار به بدن انرژی می‌دهند و ضد خواب‌آلودگی هستند. 

فقط یک مسئله: همان‌طور که احتمالا می‌دانید، در خیلی از کشورهای دنیا پدر و مادرها به بچه‌ها نوشیدنی کافئین‌دار، به‌ویژه قهوه، نمی‌دهند یا فقط هرازگاهی، آن‌هم به مقدار کم، این نوشیدنی‌ها را جلوی فرزندشان می‌گذارند. مثلا آکادمی پزشکان اطفال آمریکا مصرف هیچ نوع قهوه، چای و نوشیدنی کافئین‌دار و انرژی‌زا را برای بچه‌های زیر ۱۲ سال توصیه نمی‌کند. البته تا جایی که می‌دانیم، چای که یار همیشگی ما ایرانی‌ها است، معمولا به اندازه قهوه عوارض ندارد؛ به‌شرطی‌که کمرنگ باشد و در مصرفش زیاده‌روی نشود. ولی به‌هرحال بهتر است که پیش از دادن چای به دلبندتان با پزشک خانوادگیتان مشورت کنید.

خلاصه، تاثیر تغذیه را روی تمرکز در نظر داشته باشید. مهم است که از چه نوع مواد غذایی، چه‌زمانی و چه‌اندازه‌ای می‌خوریم. سعی کنید به شکلی متعادل از انواع موادغذایی استفاده کنید و روی مصرف غذاهای سالم تاکید داشته باشید.

۵. کم‌خوابی

خواب یکی از مسائل مهم زندگی، مخصوصا برای کودکان، است. خواب شبانه کافی و باکیفیت حتی می‌تواند روی بزرگ‌ترها هم اثر مثبت شگفت‌انگیزی داشته باشد؛ چه برسد به بچه‌ها. کودک بسته به سنش در هر شبانه‌روز بین ۸ تا ۱۲ ساعت خواب خواب نیاز دارد. کم‌خوابی و کمبود خواب باعث عدم تمرکز کودکان می‌شود. مقاله میزان خواب کودکان در سنین مختلف را مطالعه کنید.

عوامل تشدید مشکل عدم تمرکز در کودکان

عوامل دیگری هم هستند که می‌توانند موجب عدم تمرکز کودکان یا تشدید آن شوند؛ ازجمله:

۱. مشکلات شخصی

اگر فرزندتان مشکل شخصی ناراحت‌کننده‌ای داشته باشد، طبیعتا تمرکز کردن برایش آسان نخواهد بود. اگر در خانه مشکل خاصی هست، سعی کنید دلبندتان را از آن دور نگه‌دارید.

۲. نداشتن علاقه یا انگیزه

وقتی کودک به چیزی علاقه نداشته باشد، طبیعتا به‌سختی می‌تواند روی آن تمرکز کند. انگیزه نداشتن هم عامل دیگری است که با تمرکز میانه خوبی ندارد. خیلی‌اوقات این بی‌علاقگی و بی‌انگیزگی گریبان‌گیر بچه‌هایی می‌شود که معیارهای سطح بالایی دارند.

برای حل این مشکل باید به دنبال راهی بود که کودک را به موضوع علاقه‌مند یا در او ایجاد انگیزه کند. شاید لازم باشد در این کار از مشاور کمک بگیرید.

۳. نداشتن تحرک کافی

فرزندتان اگر فعالیت جسمی کافی نداشته باشد، ممکن است در دام رخوت و تنبلی بیفتد. به این شکل، تمرکز او هم خدشه‌دار می‌شود.

نگذارید او زیاد پای تلویزیون، گوشی موبایل و رایانه بنشیند. او را به بیرون از خانه ببرید. با هم پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری کنید و…. با فواید و مضرات استفاده کودکان از موبایل آشنا شوید.

۴. استفاده از سبک آموزشی نامتناسب

همه بچه‌ها به یک سبک‌وسیاق یاد نمی‌گیرند. بعضی‌ها با شنیدن، یک سری با دیدن و خواندن-نوشتن و بعضی با کارهای عملی مسائل را بهتر فرا می‌گیرند. پس سبک یادگیری مناسب فرزندتان را پیدا کنید.

۵. مشکل در سازمان‌دهی

اگر اتاق کودک و وسایل داخل کیف مدرسه‌اش نامرتب باشد، او احتمالا بیشتر از آنکه وقت برای درس خواندن و کارهای دیگرش بگذارد، باید دنبال وسایلش بگردد.

راه‌حل هم که مشخص است: به فرزندتان کمک کنید کیف مدرسه و وسایلش را هر روز مرتب کند تا جایی که به عادتش تبدیل شود.

۶. اختلالات یادگیری

قبلا در مقاله‌ای، در مورد اختلالات یادگیری صحبت کرده‌ایم که می‌توانید درباره آن‌ها و علائمشان بخوانید. ممکن است مشکل تمرکز کودک به اختلال‌هایی مثل بیش‌فعالی (ADHD) و خوانش‌پریشی (دیسلکسیا) مربوط باشد.

اگر احتمال می‌دهید فرزندتان با چنین مشکلی روبه‌رو است، با یک روانشناس یا روانپزشک کودک که تجربه درمان اختلالات یادگیری را دارد مشورت کنید.

۷. غم و اندوه

اگر کودک، یکی از اعضای خانواده یا عزیز دیگری را از دست داده باشد، طبیعتا نمی‌شود از او انتظار حواس‌جمعی داشت.

در چنین مواردی، با او صحبت کنید یا درصورت‌نیاز از خدمات مشاوره کمک بگیرید.

روش‌های تشخیص عدم تمرکز کودکان

باآنکه در ابتدای این مقاله باهم نگاه گذرایی به علائم عدم تمرکز داشتیم، ولی مثل خیلی از مشکلات روحی-روانی، برای تشخیص درست عدم تمرکز کودکان هم اصولا باید به روانشناس یا روانپزشک کودک مراجعه کنید. 

روش‌های درمان عدم تمرکز کودکان

در بالا بعد از صحبت از هر عامل ایجادکننده مشکل تمرکز، به راه‌هایی اشاره کردیم که بشود با آن‌ها شدت عدم تمرکز کودک را کم کرد یا حتی در بعضی موارد، به‌نوعی آن را درمان کرد. اما اگر مشکل با این کارها رفع نشد، باید از متخصص کمک بگیرید.

در بیشتر موارد، نیازی به مصرف دارو نیست، اما اگر ضعف تمرکز به‌خاطر اختلالاتی مثل بیش‌فعالی به وجود آمده باشد، احتمالا پزشک در کنار روش‌های روان‌درمانی، دارو هم تجویز خواهد کرد.

درمان عدم تمرکز کودکان در درس خواندن

برای آنکه کودکان در حین درس خواندن، کمتر با عدم تمرکز دست‌وپنجه نرم کنند، می‌توانید از این راهکارها استفاده کنید:

۱. انجام تمرینات و بازی‌های تمرکز-محور

ازآنجاکه بچه‌ها با بازی کردن، بهتر و بیشتر یاد می‌گیرند، خوب می‌شود که عنصر سرگرمی را به کارهایشان اضافه کنید. استفاده آن‌ها از موبایل، تبلت و رایانه را محدود کنید و درعوض آن‌ها را تشویق کنید که با اسباب‌بازی‌های معمولی بازی کنند و به تمرین‌ها و فعالیت‌هایی بپردازند که تمرکز را تقویت می‌کند.

این‌هم تعدادی از این فعالیت‌ها:

• بازی‌های فکری: در مقاله قبلی درباره این نوع سرگرمی‌ها صحبت کردیم؛ مثل: پازل، جدول کلمات متقاطع، بازی‌های کارتی و… . این نوع بازی‌ها می‌توانند حافظه و تمرکز را تقویت کنند
• مرتب کردن: مرتب‌سازی و تمرکز ارتباط تنگاتنگی باهم دارند. دنبال کردن دستورساخت، تهیه غذا با دستورپخت، مرتب کردن میز و… همه از مثال‌های مرتب‌سازی هستند
• نشستنِ خالی: در این بازی، کودک تشویق می‌شود که روی یک صندلی بنشیند و هیچ کار دیگری نکند تا ببیند چقدر طاقت می‌آورد. بازی‌هایی مثل «مجسمه شو» هم در همین دسته قرار می‌گیرند
• تفاوت را پیدا کن: حتما در مجله‌ها یا شبکه‌های اجتماعی سرگرمی‌هایی را دیده‌اید که می‌گویند «اختلاف این دو تصویر را پیدا کن». این همان است
• زبان‌پیچ: یکی از سرگرمی‌های دوران بچگیمان «زبان‌پیچ» یا «زبان‌پیچان» بود که البته آن زمان‌ها چنین اسمی نداشت. این کلمه معادل عبارت Tongue Twister است؛ یک نوع بازی با کلمات که در آن باید عبارت‌های سختی را چندبار پشت‌سرهم به شکل درست تلفظ کنیم؛ عبارت‌هایی مثل: «چایی داغه، دایی چاقه» یا «شیش سیخ جیگر، سیخی شیش هزار». با جستجو در اینترنت می‌توانید کلی از این دست جمله‌های بامزه و اعصاب‌خردکن پیدا کنید و تمرکز فرزندتان را با آن‌ها به چالش بکشید!
• چی جا افتاد؟: مجموعه‌ای از اعداد، حروف الفبا یا کلمات یک شعر را که فرزندتان دوست دارد، به‌ترتیب بخوانید، ولی یک عدد، حرف یا کلمه را جا بیندازید. فرزندتان باید تکه جاافتاده را پیدا کند. یا بسته به سن کودک می‌توانید از او بخواهید اعداد را برعکس بشمارد

۲. فراهم کردن محیطی خالی از حواس‌پرتی

بعضی بچه‌ها در محیط‌های آرام و دنج تمرکز خوبی دارند و بعضی‌ها در فضاهایی که کمی شلوغی و سروصدا داشته باشد راحت‌تر هستند. اولین قدم برای افزایش تمرکز کودک آن است که ببینیم بیشتر با چه فضایی کنار می‌آید. بعد آن هم که پخش موسیقی آرامش‌بخش (درصورت‌نیاز)، استفاده از منابع نور ملایم، خاموش کردن تلویزیون، بردن وسایلی مانند موبایل به بیرون از اتاق و در دسترس قرار دادن وسایل لازم از همان ابتدای کار، حواس‌پرتی را به حداقل می‌رساند.

۳. استفاده از سبزیجات و موادغذایی سالم

دوری از غذاهای ناسالم، مصرف پروتئین کافی، کم کردن شکر و استفاده بیشتر از سبزیجات و میوه‌ها در رژیم غذایی، توان بیشتری به مغز می‌دهد و تمرکز را تقویت می‌کند.

۴. زمان‌بندی و برنامه‌ریزی

اگر برای کارهایی مثل درس خواندن و ورزش زمان‌بندی داشته باشیم، کودک آمادگی و تمرکز بهتری برای انجام آن‌ها پیدا می‌کند.

۵. چرت بعدازظهر 

در کنار نقش انکارنشدنی خواب شب، چرت بعدازظهر یا بعد از مدرسه هم به افزایش تمرکز کمک می‌کند؛ البته در حد یک ربع تا نیم ساعت، نه بیشتر.

۶. تقسیم کارهای بزرگ به بخش‌های کوچک‌تر

خواندن یک فصل از کتاب در یک نوبت، کار آسانی برای بچه‌ها نیست. آن را به چند صفحه یا حتی چند بند تقسیم کنید تا کودک در هر بار نشستن، بخشی از آن را بخواند. با تکمیل گام‌به‌گام بخش‌های کوچک، کار بزرگ هم نهایتا به سرانجام می‌رسد.

۷. سبک خاص یادگیری کودک را پیدا کنید

باز هم همان بحث سبک‌های یادگیری. باتوجه‌به سبک‌وسیاق خاص فرزندتان، می‌توانید از ایده‌های زیر کمک بگیرید:

• یادگیری دیداری (بصری): بچه‌هایی که با دیدن بهتر یاد می‌گیرند، اگر بخوانند و بنویسند اطلاعات بهتر در ذهنشان می‌ماند
• فلش‌کارت: برای یادگیری بهتر و لذت‌بخش‌تر معانی کلمات، واژه‌های انگلیسی و مفاهیم مختلف، می‌شود از فلش‌کارت استفاده کرد؛ همان برگه‌های کوچکی که یک طرفش کلمه‌ای را می‌نویسیم و در طرف دیگر، معنی آن را یادداشت می‌کنیم
• جدول و نمودار: بعضی کودکان اگر چیزی را که دارند مطالعه می‌کنند در قالب طرح و نمودار دربیاورند، بهتر آن را درک می‌کنند. ضمنا مهارت‌های حرکتی کودک هم با مداد دست گرفتن تقویت می‌شود
• حاشیه‌نویسی، ولو درهم‌وبرهم: حاشیه‌نویسی حتی اگر درهم‌برهم و آشفته باشد، بازهم بعضی بچه‌ها با آن، نکات درسی بهتر یادشان می‌ماند
• یادگیری شنیداری: یک سری از کودکان با شنیدن، یادگیری بهتری دارند. بعضی‌ها هم با بلند خواندن یا گوش دادن به صدای کسی دیگر که متنی را می‌خواند، ارتباط بهتری برقرار می‌کنند. کتاب صوتی و ضبط صدای معلم می‌تواند برای این دو گروه مفید باشد
• گوش‌دادن به موسیقی: بعضی‌ها با گوش‌دادن به موسیقی آرام و ملایم حین مطالعه، تمرکز بیشتری پیدا می‌کنند
• یادگیری عملی: یک سری هم باید با مسئله از نزدیک درگیر شوند و به‌طور عملی، بعضا با کمک حس لامسه، مطالب را کامل بفهمند. نرم‌افزارهای شبیه‌ساز علمی، مثل: برنامه‌های نجوم، شبیه‌سازی فیزیک و اطلس بدن انسان، به احتمال زیاد برای این گروه خوب جواب می‌دهد

۸. فرزندتان را برای کار بعدی آماده کنید

اگر دست فرزندتان بند است، به او بگویید که بعدازآن باید سراغ چه کاری برود. البته چند دقیقه بین اتمام کار فعلی تا شروع کار بعدی به او فرصت استراحت بدهید.

۹. مهلت تعیین کنید

همان‌طور که قبلا صحبتش شد، اگر مهلتی برای انجام کار تعیین کنید، کودک سعی می‌کند حواسش را بیشتر به کار بدهد. مثلا می‌توانید بگویید که باید در بیست دقیقه ۵ صفحه از فلان کتاب را بخواند. بهتر است این زمان از یک ربع-بیست دقیقه بیشتر نباشد؛ چون بچه‌ها معمولا با تمرکز طولانی‌تر از این خوب کنار نمی‌آیند

۱۰. سیستم تشویقی درست کنید

می‌توانید سازوکاری برای پاداش‌دادن به کودک ایجاد کنید. جایزه‌هایی که در نظر می‌گیرید لازم نیست حتما خوراکی یا اسباب‌بازی باشند؛ مثلا می‌شود از تشویق زبانی استفاده کرد یا به کودک اجازه داد در ازای انجام تکلیفش، کتاب داستانی را که دوست دارد بخواند

۱۱. زمانی برای تحرک و بازیگوشی بگذارید

بچه‌ها ذاتا پرانرژی و خستگی‌ناپذیرند. اگر بگذارید بعد از انجام یک کار ذهنی، بروند و با بازیگوشی و این‌ور آن‌ور پریدن انرژیشان را تخلیه کنند، احتمالا برای کار بعدی تمرکز بیشتری خواهند داشت.

۱۲. مدیریت انرژی کودک

بعضی کودکان صبح‌ها انرژی بیشتری دارند و بعضی هم عصرها. در زمان بالا بودن انرژی، کودک در درس خواندن و کارهای دیگر می‌تواند تمرکز بهتری داشته باشد. بهتر است که در ساعات اوج انرژی او، اول کارهای سخت را به او بسپارید و بعد با کاهش توانش سراغ کارهای آسان‌تر بروید.

۱۳. تن‌آرامی و تخیل

ترکیب تکنیک‌های تن‌آرامی (ریلکسیشن)، مانند تنفس عمیق و شکمی، با تصورات مثبت می‌تواند توان مغز را بالا ببرد. مثلا می‌توانید از فرزندتان بخواهید که چشمانش را ببندد و تصور کند که سر کلاس درس است و با تمرکز دارد به درس گوش می‌دهد. از او بپرسید چه می‌بیند؟ چه می‌شنود؟ چه‌چیزی حواسش را پرت می‌کند؟ و حتی چطور می‌تواند جلوی حواس‌پرتی را بگیرد؟ با تمرین این تصورات، او رفته‌رفته می‌تواند رفتارش در مدرسه را هم تغییر دهد.

چه چیزی مانع درمان عدم تمرکز در کودکان می‌شود؟

اگر کودک با روند درمان همراهی نکند و دستورات مشاور و پزشک را درست انجام ندهد، باید انتظار داشت که در راه درمان عدم تمرکز با مانع روبه‌رو شویم. کمبود خواب، تغذیه نادرست و همکاری نکردن با متخصص در جلسات درمانی جزو موانعی هستند که می‌توانند سر راه ما پیدا شوند.

آیا می‌توانیم عدم تمرکز در کودکان را بهبود ببخشیم؟

بله، مثل هر مهارت دیگری تمرکز را هم می‌شود تقویت کرد و تا حدی زیادی از شر عدم تمرکز راحت شد. مهم این است که پشتکار داشته باشیم و دلسرد نشویم. با انجام درست راهکارهایی که در این دو مقاله به آن‌ها اشاره کردیم، هم می‌توانید به بالا بردن تمرکز فرزندتان کمک کنید و هم به رابطه خودتان و او گرما و عمق بیشتری ببخشید.

نظرتان در مورد این مقاله چه بود؟ شما چه راهکارها و روش‌هایی برای درمان عدم تمرکز کودکان می‌شناسید، لطفا برای ما در قسمت نظرات بنویسید و همینطور یادتان نرود که این نکات را با دوستان و عزیزانتان هم در میان بگذارید.

منابع:

parenting.firstcry.com

parenting.flinto.in

blogs.rch.org.au