علل بروز و روش‌های تشخیص افسردگی در کودکان

کدام پدر و مادری طاقت دارد که ناراحتی و افسردگی دلبندش را ببیند؟ و یکی از بدترین ناراحتی‌هایی که می‌تواند برای کسی پیش بیاید، خود همین «افسردگی» است. بله، در این مقاله درباره افسردگی کودکان و راه‌های پیشگیری از این مشکل و درمان آن صحبت می‌کنیم.

افسردگی یکی از شایع‌ترین ناراحتی‌های روحی-روانی در دنیا است و متاسفانه کشور ما هم از این لحاظ اصلا از باقی دنیا عقب نیست. مشکل است که این بیماری روز به‌ روز افراد بیشتری را درگیر خودش می‌کند و با آنکه از زمان‌های بسیار دور برای انسان‌ها پیش می‌آمده، آن‌قدر در این دوره‌ و زمانه جولان می‌دهد که گویی رسما از مصائب دنیای مدرن است. دیگر آنکه برخلاف تصور خیلی از مردم، افسردگی صرفا حال بد و کسالت گذرا نیست. خیلی کم پیش می‌آید که افسردگی خود به‌ خود خوب شود؛ پس باید درمان آن را جدی گرفت.

مثل خیلی چیزهای دیگری که درباره‌شان صحبت کرده‌ایم، طبیعتا کودکان و نوجوانان در برابر افسردگی هم آسیب‌پذیرتر هستند که در اینجا باهم می‌بینیم که چطور می‌توانیم در زمینه جلوگیری از ابتلا به این بیماری و مقابله با آن کمکشان کنیم.

افسردگی کودکان چیست؟

افسردگی یک اختلال خُلقی است که می‌تواند باعث اندوه، تحریک‌ پذیری یا ناامیدی فرد شود. این مشکل ممکن است بر خواب، اشتها و روابط شخص با دیگران تاثیر بگذارد. افسردگی همچنین می‌تواند باعث شود که فرد علاقه‌اش را به سرگرمی‌ها یا کارهایی که معمولا از آن‌ها لذت می‌برد از دست بدهد. در موارد شدید، احتمال دارد افسردگی افکار خودکشی یا حتی اقدام به خودکشی هم به‌همراه داشته باشد.

افسردگی می‌تواند آدم را در هر سن‌وسالی درگیر کند؛ از جمله در کودکی. با آنکه بچه‌ها معمولا در مراحل رشدشان دچار تغییرات روحی و خلقی زیادی می‌شوند، افسردگی با این نوسان‌های عادی تفاوت دارد. این اختلال می‌تواند روی روابط کودک با دوستان و خانواده اثر منفی بگذارد و کاری کند که آن‌ها از ورزش، سرگرمی‌های معمولشان، بازیگوشی‌های و دیگر جنبه‌های دنیای کودکی لذت نبرند. کودک افسرده احتمالا از لحاظ تحصیلی هم وضع خوبی نخواهد داشت و چه بسا که اصلا ذره‌ای حال‌وحوصله مدرسه را نداشته باشد.

میزان شیوع افسردگی در کودکان

افسردگی و اضطراب از شایع‌ترین مشکلات روحی-روانی در بین بچه‌ها به شمار می‌روند. در آمریکا حدود ۷ درصد از کودکان و نوجوانان ۳ تا ۱۷ ساله اضطراب دارند و حدود ۳ درصد هم دچار افسردگی هستند. 

هر دوی این اختلال‌ها در بازه سنی ۱۲ تا ۱۷ سال بیشتر دیده می‌شوند. تخمین می‌زنند که حدود ۳.۲ میلیون نوجوان ۱۲ تا ۱۷ ساله حداقل یک دوره افسردگی اساسی را تجربه کرده‌اند که نزدیک به ۱۳ درصد از کل جمعیت این بازه سنی است. حدود ۳۲ درصد از نوجوان‌های آمریکایی همزمانی اختلال اضطراب داشته‌اند.

مقایسه افسردگی در کودکان و نوجوانان

نه‌تنها افسردگی کودکان با بزرگسال‌ها تفاوت‌هایی دارد، بلکه افسردگی در بین نوجوانان و کودکان هم تا اندازه‌ای از هم متفاوت است. اگر بخواهیم ویژگی‌های آن‌ها را از یکدیگر تفکیک کنیم:

افسردگی در کودکان

تا حدود نیم قرن پیش، خیلی از پزشک‌ها تردید داشتند که اصلا امکان ابتلا به افسردگی واقعی در کودکان وجود داشته باشد. به باور آن‌ها، ساختار روانی و شناختی در سنین کودکی آن‌قدر رشد نمی‌کرد که چنین مشکلاتی بتواند برای بچه‌ها پیش بیاید. اما بعدا شواهد نشان دادند که کودکان و نوجوانان هم مجموعه کاملی از اختلالات خلقی را تجربه می‌کنند و هم ممکن است با عوارض شدید و حتی گاهی مرگبار آن‌ها دست‌به‌گریبان شوند.

با جلو رفتن نسل‌ها، میزان خودکشی و افسردگی در کودکان افزایش پیدا کرده؛ تاجایی‌که خودکشی در میان آن‌ها در سراسر دنیا به مسئله‌ای نگران‌کننده تبدیل شده است. افسردگی کودکان، مثل افسردگی بزرگسالان، می‌تواند طیف علائم گسترده‌ای را، از دچار شدن به غم و ناامیدی بر اثر اتفاقات استرس‌زای زندگی گرفته تا اختلال و ناتوانی شدید ناشی از افسردگی اساسی، در بر بگیرد. تا قبل از بلوغ، نسبت ابتلا به افسردگی در دخترها و پسرها تقریبا برابر است.

معمولا بچه‌ها تا حدود سن چهار-پنج سالگی نمی‌توانند غم و اندوه خودشان را درست به زبان بیاورند. به‌ همین‌ خاطر، علائم افسردگی را باید نه در گفتار، بلکه در رفتارشان تشخیص داد؛ رفتارهایی مثل: بی‌تفاوتی، فاصله گرفتن از مربی یا پرستار و تاخیر یا ناتوانی در طی کردن مراحل رشد، آن‌هم بدون علت جسمانی خاص. به‌خاطر آنکه از نوزادی تا سنین پیش از دبستان، تشخیص اختلال‌های روانپزشکی واقعا دشوار است، متخصص‌ها ناچار هستند شدیدا روی سابقه پدر و مادر، روابط والدین با کودک و روش‌هایی مثل بازی‌ درمانی تمرکز کنند.

در بچه‌های دبستانی می‌شود با دیدن نشانه‌های عزت‌ نفس پایین و احساس گناه بیش‌ازحد به احتمال وجود افسردگی پی برد. البته خیلی اوقات بچه‌ها آشفتگی‌های درونی خودشان را با شکایت از سردرد، دل‌درد، اضطراب و کج‌ خلقی نشان می‌دهند. در این سن، بعضی کودکان افسرده تلاش می‌کنند کمبود عزت‌نفس خود را با تلاش بیشتر برای راضی نگه‌داشتن دیگران، مثلا ازطریق خوش‌رفتاری و خوب درس خواندن، جبران کنند و گاهی به‌همین‌خاطر کمتر کسی متوجه افسردگی آن‌ها می‌شود.

افسردگی در نوجوانان

نوجوان‌ها به‌خاطر دغدغه‌های خاص این دوره از زندگیشان و نوسان‌های جسمی-روحی زیادی که حین آن تجربه می‌کنند، در معرض فشارهای گوناگونی قرار دارند؛ دغدغه‌هایی مثل: تلاش برای مستقل شدن از پدر و مادر، خودکفا شدن و پی بردن به هویت واقعی خود. در این فرآیند، آن‌ها شدیدا به هم‌سن‌وسال‌های خود وابسته و متکی می‌شوند. در دوران نوجوانی، دخترها تا دو برابر پسرها دچار افسردگی می‌شوند. با روش های تربیت کودک مستقل آشنا شوید.

این دوره از زندگی با تغییرات جسمانی، روانی و اجتماعی قابل‌ توجه خود شرایطی را برای نوجوان‌ها به وجود می‌آورد که ممکن است احساس ناامیدی و سرخوردگی شدیدتری را نسبت به زمان کودکی تجربه کنند و حتی احتمال دست زدن به خودکشی در آن‌ها بیشتر است. پرخوابی، بی‌تفاوتی بیمارگونه یا ناتوانی در لذت‌بردن، تغییر وزن و اعتیاد به مواد مخدر و الکل در نوجوانان نسبت به کودکان بیشتر پیش می‌آید. به‌خاطر سرکشی و استقلال‌طلبی خاص نوجوانان، روانشناس و روانپزشک برای جلب اعتماد و کمک به آن‌ها راه دشواری در پیش رو دارند.

با همه تفاوت‌ها، علائم افسردگی اساسی در کودکان و نوجوانان از جهات زیادی شبیه هم است. این شامل شدت و دفعات تکرار خیلی از علائم می‌شود؛ مثل: احساس اندوه، عذاب‌ وجدان، تحریک‌پذیری و عصبی بودن، افکار خودکشی و اقدام به آن‌ها و عزت‌نفس پایین. بسیاری از کودکان و نوجوانان پس از دوره‌ای افسردگی اساسی همچنان با عواقب آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند که می‌شود از پزشکان خانواده برای به خیر و سلامت گذشتن از این دوره نقاهت و جلوگیری از بازگشت افسردگی در آینده، کمک گرفت.

نشانه‌های افسردگی در کودکان

این‌ها از اصلی‌ترین علائم افسردگی کودکان هستند:

• داشتن مشکلات رفتاری در مدرسه
• تغییر در عادات غذا خوردن یا خوابیدن
• احساس غم و اندوه و ناامیدی
• بی‌علاقگی نسبت به کارهای سرگرم‌کننده
• سطح انرژی پایین یا خستگی عمومی
• تغییرات خلقی، مانند زودرنجی و تحریک‌پذیری

علائم هشداردهنده کودک مبتلا به افسردگی

بعضی علائم هستند که با مشاهده آن‌ها در کودک یا نوجوان، باید حواسمان را حسابی جمع کنیم؛ به‌خاطرآنکه ممکن است کارد به استخوان او رسیده باشد و قصد اقدام به خودکشی در میان باشد.

در سال ۲۰۱۹، حدود ۹ درصد از دانش‌آموزان دبیرستانی آمریکا دستکم یک مورد اقدام به خودکشی داشته‌اند. ازطرفی شیوع افکار خودکشی سال‌به‌سال در بین دانش‌آموزها بیشتر می‌شود. این مسئله البته در بین کودکان کمتر دیده می‌شود، ولی آن‌ها هم ممکن است دست به چنین کاری بزنند.

به‌شدت مراقب علائم زیر باشید که ممکن است نشانه اقدام به خودکشی باشند:

• تمرکز روی مسئله مرگ و اشاره‌های گاه‌ و بیگاه به آن
• بخشش وسایل و اموال خود به دیگران
• افزایش ریسک‌پذیری و استقبال از خطر
• رفتارهای خودتخریبی و آسیب‌زدن به خود
• انزوا و دوری از اجتماع
• صحبت کردن از ناامیدی و خودکشی

عوامل بروز افسردگی در کودکان

مثل افسردگی بزرگسال‌ها، افسردگی کودکان هم علل و عوامل مختلفی می‌تواند داشته باشد. در واقع با مجموعه‌ای از عوامل سر و کار داریم؛ مثل: سلامت جسمی، اتفاقات رخ‌داده در زندگی، سوابق خانوادگی، محیط زندگی، ضعف‌ها و مشکلات ژنتیکی و اختلالات بیوشیمیایی (به‌هم‌خوردن تعادل شیمیایی مغز و دیگر قسمت‌های بدن).

بعضی از بیماری‌ها و مشکلاتی که می‌توانند باعث بروز علائم افسردگی کودکان شوند این‌ها هستند:

• کم‌خونی
• ضربه شدید به سر یا آسیب مغزی
• دیابت (بیماری قند)
• صرع
• کم‌کاری یا پرکاری تیروئید
• مونونوکلئوز (نوعی بیماری عفونی که خیلی اوقات با بوسیدن منتقل می‌شود)
• کمبود ویتامین دی

تشخیص افسردگی کودکان

معمولا در صورتی تشخیص افسردگی داده می‌شود که علائم آن برای دست کم دو هفته ادامه داشته باشد. معاینه، تشخیص و درمان حتما باید توسط متخصص انجام شود. با آنکه افسردگی مشکلی جدی محسوب می‌شود، اما معمولا قابل درمان است.

اگر فکر می‌کنید که فرزندتان علائم افسردگی یا اضطراب دارد، به روانشناس یا روانپزشک کودک مراجعه کنید. می‌توانید پیش‌ازآن با پزشک اطفال خانوادگیتان هم مشورت کنید که احتمالا خودش یک روانشناس کودک یا روانپزشک مجرب را به شما معرفی خواهد کرد.

روانشناس یا روانپزشک احتمالا ابتدا یک‌ یک عواملی را که ممکن است اختلال خلقی از آن‌ها ناشی شده باشد رد می‌کند تا آنکه مقصر اصلی را پیدا کند. درحال‌حاضر هیچ نوع آزمایش هورمونی یا خونی برای تشخیص قطعی افسردگی وجود ندارد و به‌همین‌خاطر بخش عمده‌ای از بررسی سلامت روان به‌واسطه گفتگو با شما (والدین) و فرزندتان انجام می‌شود. اطلاعات معلمان، دوستان و همکلاسی‌های فرزندتان هم می‌تواند کمک کند که بهتر در جریان تغییرات خلقی و رفتاری او قرار بگیرید و آن‌ها را به متخصص منتقل کنید.

نقش والدین در تشخیص افسردگی کودکان

پدر و مادر نقش انکار ناپذیری در تشخیص و درمان افسردگی کودکان دارند. اگر فکر می‌کنید دلبندتان دچار افسردگی است، با این کارها می‌توانید به او کمک کنید:

• درباره غم‌وغصه و افسردگی با فرزندتان صحبت کنید. بچه‌ها ممکن است متوجه علت ناراحت بودنشان نباشند و ندانند که چرا همه‌چیز برایشان سخت شده است. بگذارید فرزندتان بداند که حواستان به او هست و می‌دانید که دوران سختی را سپری می‌کند. به او اطمینان‌خاطر بدهید و بگویید که حمایتش خواهید کرد. به حرف‌هایش گوش دهید و آرامَش کنید.
• با پزشک اطفال فرزندتان مشورت کنید. از او یا پزشک خانوادگیتان بپرسید که آیا حال ناخوش فرزندتان گذرا است یا ممکن است علامت افسردگی باشد. اگر متوجه تغییراتی در انرژی، انگیزه، خواب و خوراک فرزندتان شده‌اید آن‌ها را با دکتر در میان بگذارید. اگر اخیرا اتفاق ناگوار یا مشکل بزرگی برای او پیش آمده، درصورت‌نیاز آن را هم به دکتر بگویید.

• به روانشناس کودک مراجعه کنید. روانشناس کودک یا روانپزشک کودک می‌تواند ازطریق گفتگو با شما و فرزندتان، ابتلا به افسردگی را بررسی کند و راهی برای درمان پیش پایتان بگذارد.
• جلسات درمانی را ادامه دهید. ممکن است درمان در تنها چند جلسه به پایان برسد، ولی شاید هم ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد. نگران نباشید؛ زمان می‌برد ولی فرزندتان بهتر و بهتر خواهد شد.
• آرامش و صبوری به خرج دهید. دربرابر کج‌خلقی‌ها و بدرفتاری‌های دلبندتان صبور باشید. برای آنکه بهترین واکنش را به رفتارهای او نشان دهید، از مشاور و روانشناس کمک بگیرید. اغلب اوقات، برخورد همراه با آرامش و خونسردی بهتر جواب می‌دهد. به کودک/نوجوان نشان دهید که به او افتخار می‌کنید و از تلاش‌هایش تمجید کنید.
• در کنار هم خوش بگذرانید. برای فرزندتان وقت بگذارید و باهم به کارها و سرگرمی‌هایی مشغول شوید که هردویتان از آن‌ها لذت می‌برید؛ کارهایی مثل: پیاده‌روی، بازی کردن، آشپزی، داستان خواندن، کاردستی درست کردن و تماشای فیلم. اگر می‌توانید، ترجیحا به بیرون از خانه بروید و به دل طبیعت بزنید. با این کارها رفته‌رفته روحیه او بهتر می‌شود و ضمن آن، رابطه شما هم مستحکم‌تر خواهد شد.

آیا پیشگیری از بروز افسردگی در کودکان امکان پذیر است؟

بله. می‌شود تا اندازه‌ای از بروز افسردگی جلوگیری کرد. گفتیم که افسردگی می‌تواند به‌خاطر شرایط زندگی، اتفاقات ناگوار یا دلایل جسمی و زیستی پیش بیاید. به‌عنوان پدر یا مادر، ما نمی‌توانیم همیشه مسائل ناراحت‌کننده و استرس‌زای زندگی فرزندمان را کنترل کنیم و او را از آن‌ها دور نگه‌ داریم (و خب، خیلی اوقات نباید هم چنین کاری بکنیم)، ولی می‌توانیم با رعایت نکات و انجام کارهایی، سلامت روان او را تقویت کنیم؛ کارهایی مثل:

• تشویق کودک/نوجوان به ورزش کردن روزانه
• فراهم کردن محیطی امن، گرم و صمیمی در خانه و مدرسه
• توضیح‌دادن به او درباره اهمیت خواب کافی و باکیفیت
• فراهم کردن تغذیه سالم و متعادل

روش‌های درمان افسردگی کودکان

روش‌های درمان افسردگی در کودکان و نوجوانان کم‌ و بیش همان‌هایی هستند که برای درمان افسردگی بزرگسال‌ها استفاده می‌شوند. معمولا روانشناس یا روانپزشکی که به او مراجعه کرده‌اید بسته به صلاحدید خود، یکی از این موارد را پیشنهاد می‌کند: روان درمانی و مشاوره، دارو درمانی یا ترکیبی از این دو مورد.

بگذارید مختصری درباره این موارد توضیح بدهیم و بعد از خدمتتان مرخص شویم:

روان درمانی و مشاوره

یکی از روش‌های روان درمانی که برای کودکان و نوجوانان هم استفاده می‌شود، رفتاردرمانی شناختی (CBT) است. این روش به‌ویژه در درمان اضطراب و افسردگی، کارایی خوبی دارد. روش CBT به بچه‌ها کمک می‌کند تا تفکر مثبت‌تری داشته باشند، رفتارهای منفی خود را بیشتر و بهتر تحت اختیار بگیرند و حتی ترس‌ها و نگرانی‌های خود را ریشه‌یابی کنند تا بهتر بتوانند اضطراب خود را مدیریت کنند. در واقع این روش درمانی به کودکان ابزارهایی می‌دهد تا با اضطراب و افسردگی به شکل سالم‌تری کنار بیایند.

دارودرمانی

رایج‌ترین داروهای ضدافسردگی برای کودکان و نوجوانان داروهای «مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین» (SSRI) هستند. این داروها سطح سروتونین را در مغز افزایش می‌دهند. سروتونین ماده‌ای شیمیایی است که می‌تواند احساس رضایت و شادی را در انسان تقویت کند.

با مصرف داروهای ضدافسردگی در کودکان، نسبت به بزرگسال‌ها، باید با احتیاط بیشتری برخورد کرد. بعضی از بچه‌ها ممکن است با مصرف دارو نشانی از بهبود نداشته باشند یا حتی احساس افسردگی آن‌ها بدتر شود. به‌همین‌خاطر حواستان به داروی تجویزی متخصص باشد و پس از شروع مصرف آن هم حسابی مراقب وضعیت فرزند خود باشید. هرگز و تحت هیچ شرایطی اجازه ندهید فرزندتان مصرف داروی ضدافسردگی را به‌طور ناگهانی قطع کند. این کار می‌تواند عوارض جانبی جدی و خطرناکی به‌ همراه داشته باشد یا آنکه شدت افسردگی را بیشتر کند.

شما چه نظر یا تجربه‌ای در زمینه‌ی افسردگی کودکان دارید، لطفا در قسمت نظرات از نظرات و تجربیات خود برای ما بنویسید.

منابع:

clevelandclinic

aafp

webmd

webmd