تاثیر تشویق بر کودکان و اصول انواع تشویق

تشویق درست و بجای کودک می‌تواند زندگی او را زیر و رو کند. در دانزی از روش‌های تشویق کودکان و بهترین و بدترین انواع آن می‌گوییم.

از زمان‌های دور، در تربیت بچه‌ها همیشه از زوج جدانشدنی تشویق و تنبیه اسم برده می‌شد. سال‌ها است که تنبیه دیگر حرف چندانی برای گفتن ندارد، اما تشویق چطور؟ آیا می‌دانید تاثیرات تشویق و اصول آن چیست؟

تاثیر تشویق در کودکان

تشویق می‌تواند چنین تاثیراتی روی بچه‌ها داشته باشد:

• تقویت انگیزه، اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس
• بهبود قابلیت همکاری با دیگران
• آماده شدن برای رسیدن به موفقیت
• یاد گرفتن توانایی ارزیابی خود
• دوری از مقایسه خود با دیگران

انواع روشهای تشویق کودکان

روش‌های تشویق بچه‌ها را می‌توانیم به سه نوع تقسیم کنیم:

۱. تمجید، تحسین یا ستایش

ستایش یعنی همان که به کودک می‌گوییم رفتارش یا کاری را که انجام می‌دهد دوست داریم. شالوده ستایش، دیدگاه یا احساس فرد بزرگسال است. بسیاری از بزرگ‌ترها سعی می‌کنند با تحسین بچه‌ها، اعتمادبه‌نفس آن‌ها را بالا ببرند. اما تشویق دراین‌زمینه اثر بهتری دارد؛ درحالی‌که ستایش بیش‌ازحد می‌تواند عزت‌نفس کودکان را ضعیف کند و از آن‌ها افرادی رقابت‌جوتر و خودمحورتر بسازد.

ستایش حالتی «قضاوت‌گونه» دارد؛ مثل استفاده از عبارت «خوب». جملاتی مثل «تو دختر خیلی خوبی هستی!» و «ازت راضی‌ام که داری اتاقت رو مرتب می‌کنی.» نمونه‌هایی از ستایش یا تحسین هستند که ممکن است موثر هم باشند، ولی بچه‌هایی که مورد ستایش قرار می‌گیرند در بیشتر مواقع کارها را برای راضی و خوشحال کردن بزرگ‌ترها انجام می‌دهند، نه از روی انگیزه شخصی.

۲. تشویق

تشویق را می‌توانیم «تحسین به‌خاطر تلاش» بدانیم. برخلاف مورد بالا، تشویق «بدون قضاوت» است. در جملات تشویقی واقعیت‌ها گفته می‌شوند، اما زیر تیغ بررسی نمی‌روند. عبارت‌هایی مثل: «حسابی زحمت کشیدی»، «عجب رنگ‌هایی توی نقاشیت استفاده کردی!» نمونه‌هایی از تشویق‌های بدون قضاوت هستند. تشویق می‌تواند قبل از شروع کار هم انجام بشود.

۳. پاداش

پاداش نتیجه‌ای است که برای رفتاری خوب در نظر گرفته می‌شود و مثل گفتن «آفرین» می‌ماند. پاداش می‌تواند خوراکی، شگفتانه یا امتیاز باشد. مثلا در ازای مرتب کردن اتاق، کودک بتواند تصمیم بگیرد شام چه باشد. 

جدول تشویق کودک

جدول تشویق کودک یا جدول پاداش کودک، راهی برای هدایت کردن بچه‌ها به سمت رفتارهای پسندیده است. این جدول‌ها انواع مختلفی دارند و از نوع قابل نصب روی دیوار تا اپلیکیشن موبایل تولید شده‌اند. این ابزار معمولا برای بچه‌های ۳ تا ۸ ساله کارایی خوبی دارد و آن‌ها را باانگیزه نگه می‌دارد. در جدول تشویق، یک هدف یا مهارت که شما می‌خواهید فرزندتان به آن برسد یا به دستش بیاورد مشخص می‌شود؛ مثلا: گفتن «لطفا»، چیدن سفره یا بستن بند کفش. 

جدول تشویق فرزندتان نشان می‌دهد که او چقدر برای رسیدن به هدف تلاش کرده است. معمولا در جدول دیواری برای این منظور از تیک‌زدن یا استیکر استفاده می‌کنیم. در اپ‌ها ممکن است این کار با ستاره گذاشتن روی صفحه انجام شود. هربار که دلبندتان کار مشخص‌شده را به‌درستی انجام می‌دهد، با گذاشتن تیک، استیکر یا ستاره در خانه‌های خالی جدول، آن را مشخص می‌کنید. رسیدن تعداد این علامت‌ها به اعدادی مشخص، برای او جوایزی به‌همراه خواهد داشت.

جدول تشویق کودک چنین کاربردهایی دارد:

• تشویق رفتار خوب، مانند مسواک زدن بدون سروصدا
• تقبیح رفتار نادرست، مانند مشت‌زدن
• جایزه دادن به کودک جهت تمرین مهارت‌های جدید

برای استفاده از جدول تشویقی این گام‌ها را دنبال کنید:

۱. نوشتن هدف

با نوشتن عبارات مثبت و واضح، توضیح بدهید انتظار دیدن چه رفتاری را از فرزندتان دارید. مثلا: «همه اسباب‌بازی‌ها را از کف اتاقت جمع کن.»

۲. انتخاب یک جدول

برای تهیه این جدول‌ها می‌توانید در اینترنت به دنبال عبارت «جدول تشویق» یا Reward chart بگردید تا نسخه چاپی یا نرم‌افزاری آن را دریافت کنید. خودتان هم می‌توانید باتوجه‌به سن و علایق دلبندتان، جدولی درست کنید یا حتی اگر سن کودک کافی بود و دوست هم داشت، از خودش بخواهید این کار را بکند. سپس اگر جدول دیواری است، باید جایی برای نصب آن پیدا کنید و استیکرهایی هم برای چسباندن روی خانه‌های آن تهیه کنید.

۳. برای کوتاه‌مدت جوایزی تعیین کنید

جذابیت چسباندن استیکر ممکن است خیلی سریع از بین برود و جایزه واقعی خیلی دور از دسترس به نظر برسد. پس بهتر است که جوایزی برای فواصل کوتاه‌مدت در نظر بگیرید؛ جوایزی مثل: دوچرخه‌سواری خانوادگی، اجازه بیشتر بیدار ماندن برای یک شب یا یک اسباب‌بازی کوچک.

۴. رفتار فرزندتان را زیر نظر بگیرید

حالا نوبت به نظارت بر رفتار کودک می‌رسد تا ببینید او چطور عمل می‌کند.

۵. ستاره دادن به‌موقع

اگر درست بعد از آنکه رفتار موردنظرتان از کودک سر زد به او ستاره یا استیکر بدهید، تاثیر تشویقتان بیشتر می‌شود. ضمنا خوب است که در زمان تحویل دادن استیکر، دلیل اهدای آن را هم به کودک بگویید.

۶. مثبت باشید

اگر کودک ستاره‌ای نگرفت، تسلیم نشوید و ادامه بدهید. تهدید هم نکنید و همان تشویق را ادامه بدهید.

۷. از جدول گذر کنید

زمانی که رفتار فرزندتان به اندازه کافی تغییر کرد، می‌توانید به‌تدریج جدول را کنار بگذارید. مثلا اگر هر روز برای انجام کاری یک استیکر می‌گرفت، می‌توانید به‌جای آن هر دو روز یک استیکر به او بدهید. مراقب باشید که استفاده از جدول را ناگهانی قطع نکنید؛ چون ممکن است هرچه نخ ریسیده‌اید پنبه شود.

۸. سابقه را نگه‌دارید

انجام این مرحله اختیاری است. اگر دارید رفتاری بدی را در کودک کمرنگ می‌کنید، می‌توانید از زمان درج آن در جدول، هرروزه دفعات تکرار آن را ثبت کنید. مثلا اینکه عادت کودک به مشت‌زدن چقدر تکرار می‌شود. 

بهترین تشویق برای کودکان

بچه‌ها تمایل دارند که رفتارهایی را که با تحسین و تشویق دیگران همراه می‌شوند، بیشتر تکرار کنند. زمانی که رفتار یا تلاشی مثبت را از دلبندتان دیدید، فورا به او اشاره کنید و دقیقا بگویید که از کدام کار او رضایت داشتید. در ابتدا می‌توانید هر زمانی که رفتار موردنظرتان را دیدید، از او تمجید کنید و به‌مرور با بیشتر شدن دفعات آن، تعریف و تشویق را کاهش دهید. دراین‌میان پاداش می‌تواند تاثیر ستایش و تشویق را بیشتر کند، ولی حواستان باشد که در آن زیاده‌روی نکنید.

چند نکته؛

• هر زمانی از فرزندان احساس رضایت داشتید، ابرازش کنید.
• برای تحسین او از راه‌های غیرکلامی هم استفاده کنید؛ مثل: لبخند زدن، قدش زدن و…
• او را با پاداش غافلگیر کنید.
• سعی کنید کوچک‌ترین تلاش‌ها و پیشرفت‌هایش را هم ارج بنهید.
• بیشتر از انتقاد، تعریف‌وتمجید کنید. به‌ازای هر حرف منفی، پنج بار تحسینش کنید.
• او را به‌خاطر نقاط قوتش تحسین کنید.
• تعریف‌هایتان متناسب با رفتار او باشد. اغراق نکنید.
• در پاداش دادن و تمجید از فرزندتان به سن‌وسال او توجه داشته باشید.

بدترین نوع تشویق برای کودکان

تشویق بجا و موثر با تشویق بی‌فایده و بیجا از زمین تا آسمان فرق می‌کند. خیلی از پدر و مادرها از فرزندشان تعریف‌وتمجید می‌کنند، بدون آنکه به ویژگی‌هایی که او را شایسته تعریف و تشویق می‌کند اشاره‌ای داشته باشند.

بعضی از بدترین انواع تشویق را برایتان فهرست کرده‌ایم:

۱. تحسین مبهم کودکان نوپا

وقتی بچه‌های کم‌سن‌وسال برای اولین‌بار به حرف می‌آیند، روی پایشان می‌ایستند یا خودشان به دستشویی می‌روند، می‌شود به آن‌ها گفت که «آفرین! چه کار خوبی!» و کار بدی هم نیست، ولی مشکل آن است که این تشویق برایشان بی‌معنی است. کودک نوپا حتی درست نمی‌داند که خوب چیست.

به‌جای این جملات بهتر است احساسات مثبتتان را به‌طور واضح بیان کنید و اشاره کنید که دلیل آن چیست؛ مثلا درحالی‌که لبخند می‌زنید به او کودک بگویید: «وای! تو داری راه می‌ری!»

۲. اهمیت ندادن به نتیجه

شاید عجیب باشد، ولی در بعضی لیگ‌های ورزشی کودکان، امتیازی برای تیم‌ها ثبت نمی‌شود تا مبادا آن‌ها طعم تلخ شکست خوردن را بچشند. بله، مشخص است که یک جای کار می‌لنگد. در یک رقابت، شرکت‌کننده‌ها باید بدانند که چه وضعیتی دارند تا بتوانند روی نقاط ضعفشان کار کنند. 

مربی یکی از تیم‌های بسکتبال کودکان که در یکی از همین لیگ‌ها شرکت داشت، به‌طور پنهانی امتیازات تیمش را ثبت کرد و به اعضا نشان داد. با آنکه این امتیازها از باخت سنگین آن‌ها حکایت داشت، همین باعث شد تا آن‌ها بیشتر تمرین کنند و وضعیتشان بهتر شود.

۳. تعریف‌وتمجید دروغین، برای ملاحظه کودک

بچه‌ها در زندگی به سراغ تجربه‌های مختلفی می‌روند؛ مانند: شرکت در مسابقات فوتبال، اجرای سرود و پروژه‌های کلاسی که یا در آن‌ها موفق خواهند بود یا خیر. اما پدر و مادر مجبور نیستند که یا از آن‌ها الکی تعریف کنند یا واقعیت تلخ را روی سرشان آوار کنند. آن‌ها می‌توانند با کمی تامل، حد وسط را پیدا کنند؛ مثلا به‌جای آنکه به‌دروغ به فرزندشان بگویند که خواننده خوبی است، درحالی‌که نیست، می‌توانند به او بگویند که شهامت به‌خرج‌دادن برای امتحان کردن این کار، چقدر ارزشمند است. با تعریف و تشویق الکی و بیجا، بچه‌ها بعد از فهمیدن حقیقت ضربه خواهند خورد و نسبت به والدین هم کم‌اعتماد خواهند شد.

۴. تمجید از خواهر و برادرها به‌خاطر استعدادهای یکسان

بچه‌های یک پدر و مادر می‌توانند شخصیت‌های کاملا متفاوتی داشته باشند که درنتیجه آن احتمالا توانایی‌های آن‌ها هم متفاوت خواهد بود. یکی ممکن است در ورزش خوب باشد و دیگری در هنرهای نمایشی. زمانی که این دو کودک وارد ورزش فوتبال شوند، احتمالا فقط یکیشان می‌تواند توجه پدربزرگ و مادربزرگ را جلب کند و همین اوضاع را بغرنج می‌کند.

در این شرایط، پدر و مادر می‌توانند باتوجه‌به این مسئله، شکاف پیش‌آمده را کمرنگ کنند: بچه‌ها بیشتر خاص بودن برایشان مهم است، تا آنکه مقایسه با خواهر-برادر برایشان اهمیت داشته باشد.

۵. تشویق افراطی به روبه‌رو شدن با ترس‌ها

فشار آوردن به بچه‌ها برای روبه‌رو شدن با تمام ترس‌هایشان خودش می‌تواند ترسی غیرضروری را در دل آن‌ها بیندازد، ولی ازطرفی هیچ تشویق نکردنشان هم نتیجه جالبی ندارد. حالت بهتر آن است که والدین بچه‌ها را تشویق کنند که آرام‌آرام و در زمانی طولانی با مسائلی که دوری نکردن از آن‌ها به صلاحشان است، مواجه شوند. مثلا برای بچه‌های خجالتی نیازی به اینکه مجبورشان کنیم بیشتر با بقیه بجوشند نیست؛ می‌توانیم بگوییم اگر می‌خواهند در جمع‌ها راحت‌تر باشند، باید به‌تدریج بر این ترس غلبه کنند.

۶. تشویق به گفتن کلمات مودبانه

بچه‌های خردسال عملا نمی‌توانند قضایا را از منظری غیر از دیدگاه خودشان ببینند. آن‌ها باید با گذشت زمان این کار را یاد بگیرند. اما وقتی والدین، آن‌ها را به گفتن «لطفا» و «ممنون» تشویق می‌کنند، بدون آنکه توضیح دهند معنی و کارایی این عبارات چیست، بچه‌ها از درک درست ماجرا بازمی‌مانند.

۷. بی‌توجهی یا توجه زیاد به تعریف دیگران از کودک

فرض کنید دختربچه‌ای بابت زیباییش دائما از سوی همه ستایش شود. در اینجا اگر والدین او این تعریف‌وتمجیدها را کاملا نادیده بگیرند، ممکن است کودک در آینده نتواند روی تعریف‌های آن‌ها حساب باز کند. توجه بیش‌ازحد به تمجیدهای دیگران هم می‌تواند باعث وسواس کودک نسبت به ظاهرش شود. بهترین کار این است که والدین راه تعادل را در پیش بگیرند و مثلا در جواب تعریف دیگران از ظاهر کودک بگویند: «ممنون از لطفتون. به‌جز قشنگیش دیگه چی؟»

۸. تعریف‌ و تمجید الکی

بچه‌ها بازخوردی را که هم‌سن‌وسال‌هایشان می‌دهند نسبت به نظرات پدر و مادرشان بیشتر جدی می‌گیرند؛ چون مثلا دوستانشان ممکن است چنین جملاتی بگویند: «اه! پسر، فلان چیز چقدر ضایعه!». بچه‌ها نمی‌خواهند مدام نازشان را بکشیم؛ می‌خواهند در جریان اوضاع قرار بگیرند. وقتی مدام از آن‌ها تعریف‌وتمجید کنیم، در بهترین حالت اثری نخواهد داشت و در بدترین حالت هم سرخوردگی به‌همراه خواهد آورد.

نظر شما درباره‌ی بهترین و بدترین نوع تشویق کودکان چیست؟ شما چه تجربیاتی از این موضوع دارید؟ لطفا برای ما در قسمت نظرات بنویسید.

منابع:

childcare.extension.org

raisingchildren

yahoo