بازی درمانی چیست؟ | آشنایی با اهداف و انواع روش‌های بازی درمانی

بازی‌ درمانی روشی برای درمان و کنترل مشکلات روحی-روانی و اختلالات رفتاری، به‌ویژه در کودکان است که با محوریت بازی انجام می‌شود. در مجله‌ی دانزی این بار درباره‌ی این روش و کارایی آن در مقابله با اختلال‌هایی مانند وسواس، اوتیسم و بیش‌فعالی صحبت می‌کنیم. با ما همراه باشید.

بازی درمانی یکی از روش‌های درمانی شناخته شده برای روانشناسان و مشاوران حوزه‌ی کودک است که ظرایف و دانش مخصوص به خود را دارد. در ادامه با تکنیک‌های این روش بیشتر آشنا می‌شویم

بازی‌ درمانی چیست؟

بازی درمانی (Play Therapy) در واقع زیرشاخه‌ای از روان‌درمانی و گفتگو درمانی (صحبت با مشاور و روان‌شناس) است. در بازی‌ درمانی، روانشناس یا متخصص باتوجه‌به شیوه بازی کردن فرد با اسباب‌بازی یا پرداختنش به بازی فکری و انواع دیگر بازی‌ها، درباره او و وضعیت روانش شناخت پیدا می‌کند. البته این نوع روان‌درمانی اغلب برای کودکان انجام می‌شود، ولی مانعی برای استفاده از آن در مورد بزرگسال‌ها وجود ندارد. بازی‌ درمانی بر این باور استوار است که کودکان در هنگام بازی کردن، بدون آنکه متوجه باشند، برخی ویژگی‌های خود را برای دیگران آشکار می‌کنند. 

بچه‌ها از طریق بازی است که مهارتی را کسب و تقویت می‌کنند و یاد می‌گیرند که چطور باید با دنیا تعامل داشته باشند. به عبارتی، بازی کردن برای آن‌ها نوعی ابزار طبیعی برای ابراز وجود است. کودک در حین بازی ممکن است به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، احساسات خود را ابراز کند و همین به شخص درمانگر فرصتی می‌دهد تا درباره او و شخصیتش بیشتر بداند. درواقع بازی فضای امنی را فراهم می‌کند تا کودک سفره دلش را باز کند؛ کاری که در غیراین‌صورت شاید برایش سخت باشد. ضمنا بازی کردن باعث می‌شود که کودک کمتر با درمانگر احساس غریبی کند و در نتیجه اعتماد بیشتری بین او و متخصص به‌وجود خواهد آمد که لازمه کار درمان است.

انواع بازی‌ درمانی

بازی‌ درمانی به دو دسته کلی مداخله غیر مستقیم و مداخله مستقیم تقسیم می‌شود. در روش غیرمستقیم یا مُراجع-محور، به کودک آزادی‌عمل داده می‌شود تا آن‌طور که می‌خواهد بازی کند. در آن‌ سو درمانگر در جای بیننده و شنونده‌ای مشتاق قرار می‌گیرد که کودک را تشویق می‌کند تا احساسات خود را نشان دهد. در روش غیرمستقیم، پذیرش بی‌قیدوشرط رفتار کودک و ایجاد اعتماد در او، نقشی اساسی ایفا می‌کند.

در روش مستقیم، درمانگر نقش پررنگ‌تری دارد و از کودک می‌خواهد تا فعالیت‌های خاصی را انجام دهد. در این روش، موضوع و هدف مشخصی دنبال می‌شود. مداخله مستقیم برای آموزش دادن مهارت‌های مختلف به کودکان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش‌ها و تکنیک‌های بازی‌ درمانی

بعضی از روش‌ها و تکنیک‌هایی که در بازی‌ درمانی استفاده می‌شوند از این قرار هستند:

• بازی با اسباب‌ بازی: همانطور که کودک با اسباب‌بازی‌ها مشغول است، درمانگر تلاش می‌کند احساسات او را تفسیر کند. در ادامه، درمانگر می‌تواند درستی فرض خود را در بوته آزمایش قرار دهد. واکنش کودک تفسیر روان‌شناس را تقویت یا رد می‌کند. زیرشاخه‌های تکنیک بازی با اسباب‌بازی این‌ها هستند:
  • بازی با اسباب‌ بازی‌های معمول، مانند: عروسک، ماشین و قایق که برای کودکان درون‌گرا یا منزوی گزینه مناسبی هستند. این لوازم بازی می‌توانند به‌سرعت و در اصطلاح، یخ طرفین را آب کنند
  • بازی با اسباب‌ بازی‌های تهاجمی، مانند: طناب، اسلحه اسباب‌بازی و مجسمه ابرقهرمان‌ها که به آزاد کردن حس خشم کودک کمک می‌کند
  • آفرینش و بازی با اسباب‌ بازی‌های هنری، مانند: مداد شمعی، خمیر بازی و لگو که به کودک امکان می‌دهند احساسات مختلف خود را به تصویر بکشد

• بازی کردن اصولی: این روش معمولا در بچه‌های بزرگ‌تر، نوجوان‌ها و بزرگسال‌ها به کار برده می‌شود. قوانین بازی‌های واقعی می‌تواند به افراد حواس‌پرت در جلب بهتر تمرکز کمک کند. بازی کردن همچنین اصولی مثل رعایت کردن نوبت را برای افراد جا می‌اندازد. بازی‌های فکری (بوردگیم‌ها) از لوازمی هستند که در این تکنیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. توصیه میکنیم مطلب بازی های موبایلی برای افزایش تمرکز را هم مطالعه کنید.
• نقش‌ بازی کردن یا وانمود کردن: نقش‌بازی کردن به‌ویژه می‌تواند برای بچه‌هایی که اتفاق ناگواری را پشت سر گذاشته‌اند مفید باشد. کودک به‌طور نمادین به‌واسطه شخصیت‌های مجازی و ازطریق داستانی که روایت می‌کند، قادر خواهد بود بهتر با واقعیت رخ‌داده کنار بیاید. خاله‌ بازی، عروسک‌ بازی، خیمه‌شب‌ بازی و کلنجار رفتن با خانه‌ عروسک می‌توانند جزو این بازی‌ها باشند
• داستان‌ درمانی یا کتاب‌ درمانی: گوش دادن به داستان یا خواندن آن، کودک را با مشکلات دیگران و چگونگی چیره شدن بر آن‌ها آشنا می‌کند و کمک می‌کند تا دنیا را تنها از چشم خود نبیند
• شن‌ بازی‌ درمانی: در این نوع بازی‌ درمانی، درمانگر یک سینی پر از شن و تعدادی اسباب‌بازی کوچک را در اختیار کودک قرار می‌دهد و از او می‌خواهد تا منظره‌ای طراحی کند یا دنیای کوچکی برای خودش خلق کند. این تکنیک می‌تواند برای کودکانی که دچار بدرفتاری یا تعرض شده‌اند، نیز موثر باشد
• فرزند درمانی: فرزند درمانی روشی است که از رابطه کودک با پدر و مادر برای پیشگیری از مشکلات و کاهش شدت آن‌ها استفاده می‌کند. در این روش، والدین در بازی‌ درمانی شرکت داده می‌شوند و اصول آن را در خانه با کودک تمرین می‌کنند.

فواید بازی‌ درمانی

در ادامه به پنج مورد از فواید اصلی بازی‌ درمانی اشاره می‌کنیم:

۱. راهی امن برای کنار آمدن با احساسات

کودکان به‌ویژه در سنین پایین و مخصوصا در صورت تجربه ضربه روحی، ممکن است به‌سختی بتوانند با احساسات خود کنار بیایند. بازی‌ درمانی می‌تواند به بچه‌ها در ارتباط برقرار کردن با احساساتشان به‌شکلی غیرشفاهی، کمک کند. در خیلی از موارد، استفاده از حیوانات پولیشی، خمیر بازی، عروسک‌ها و سایر اسباب‌بازی‌ها برای تعامل با کودک به‌اندازه صحبت مستقیم با درمانگر در مورد احساسات یا آسیب‌هایی که کودک تجربه کرده است ترسناک و آزاردهنده نیست.

۲. فرصتی برای فاصله گرفتن از ناراحتی‌ها

کودکانی که آسیب روحی دیده‌اند می‌توانند با بازی‌ درمانی فرصتی برای دوری از استرس و اضطراب پیدا کنند؛ چرا که هم بازی ذاتا برای کودکان آرامش‌بخش و تسکین‌دهنده است و هم ابزارهایی که در این روان‌درمانی به کار گرفته می‌شوند می‌توانند افکار ناراحت‌کننده را موقتا از کودک دور کنند.

۳. زمینه‌سازی برای رسیدن به خودآگاهی بیشتر و کسب مهارت مقابله با ناملایمات

بازی کردن به کودکان امکان می‌دهد شناخت بیشتری از خود و محیط زندگیشان پیدا کنند و به‌واسطه تعامل با دیگران، مهارت‌های اجتماعی کودک تقویت میشود. درمانگر با حمایت از کودک به او کمک می‌کند تا رفتارهای نامناسب را تشخیص دهد و روش‌های مقابله سالم‌تری را در پیش بگیرد. 

۴. کاهش شکاف بین نسل‌ها و جلوگیری از جنگ قدرت با کودکان

بازی کردن می‌تواند راهی موثر باشد برای آنکه کودکان تخیلات خود را کشف کنند و با اصول شخصی خود و دیگران آشنا شوند. این امر به درمانگر امکان می‌دهد تا بدون آنکه با کودک وارد جنگ قدرت و نگاه از بالا به پایین شود، او را راهنمایی کند. 

۵. فضایی برای خلاقیت به خرج دادن

بچه‌ها در سنین پایین ذاتا خلاق هستند؛ به‌ویژه در زمینه بازی کردن. آن‌ها حین بازی کردن وارد دنیای دیگری می‌شوند یا به دنیا به‌شکلی متفاوت نگاه می‌کنند و همین امر می‌تواند فضای امنی برای مرور افکار و احساسات در اختیارشان قرار دهد تا بتوانند به شکلی خلاقانه احساسات خود را به نمایش بگذارند که باعث تقویت خلاقیت کودک میشود.

چه مشکلاتی در بازی‌ درمانی مورد درمان قرار می‌گیرند؟

بازی‌ درمانی اغلب برای بازه سنی ۳ تا ۱۲ سال مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ گرچه همان‌طور که گفته شد در سنین بالاتر هم می‌توان از آن بهره گرفت. برخی از وضعیت‌ها یا مشکلاتی که با بازی‌ درمانی می‌توان آن‌ها را درمان یا کنترل کرد عبارتند از:

• کودکانی که به بیماری‌های مزمن مبتلا هستند یا تحت مراقبت‌های خاص پزشکی قرار دارند
• کودکانی که دچار تاخیر رشد یا اختلال یادگیری هستند
• افرادی که به وسواس فکری-عملی (OCD) دچار هستند
• مبتلایان به اختلال طیف اوتیسم (ASD)
• افراد مبتلا به اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی (ADHD)
• بچه‌هایی که در مدرسه مشکلات رفتاری از خود نشان می‌دهند
• کسانی که رفتارهای عصبی و پرخاشگرانه دارند
• مشکلات خانوادگی، از جمله طلاق و مرگ اعضای خانواده
• تجربه مصیبت یا اتفاقات تلخ و اختلال اضطراب پس از سانحه (PTSD)
• قربانیان خشونت خانگی، تجاوز، سواستفاده و بی‌توجهی والدین
• اضطراب، استرس زیاد، افسردگی یا غم و اندوه سنگین
• افت کمتر سلامت روان در سنین بالا
• اختلال تغذیه

هدف بازی‌ درمانی

هدف بازی‌ درمانی آن است که به مراجعان و به‌ویژه کودکان در سنین مختلف و با پیش‌زمینه‌های گوناگون کمک کند. اهدافی که درمانگرها معمولا در این روش دنبال می‌کنند عبارت هستند از:

• کمک به مُراجع برای آنکه مسئولیت رفتار خود را بپذیرد
• کمک به او برای کسب مهارت‌های بهتر برای مقابله با ناملایمات زندگی
• تقویت مهارت‌های تفکر خلاق و حل مسئله در مراجع
• یاد گرفتن احترام گذاشتن به خود و رفتار محترمانه با دیگران
• فرا گرفتن راه‌هایی برای ابراز بهتر احساسات
• یاد گرفتن اصول تعامل با دیگران

بازی‌ درمانی چقدر زمان می‌برد؟

گفته می‌شود که برای رسیدن به بهبودی قابل‌توجه و پایدار، بازی‌ درمانی باید برای حداقل یک دوره ۱۲ جلسه‌ای انجام شود. البته اگر شرایط فراهم باشد و روانشناس و مراجع تجربه قبلی همکاری با یکدیگر را داشته باشند، کار ممکن است در مدت کوتاه‌تری هم به نتیجه برسد. هر جلسه بازی‌ درمانی معمولا بین نیم ساعت تا ۴۵ دقیقه طول می‌کشد و توصیه می‌شود که حداقل یک‌بار در هفته، دستکم برای جلسات اول، به درمانگر مراجعه شود. در بعضی موارد، بعد از اینکه مراجع به بهبود قابل‌توجهی رسید، می‌توان جلسات را هر دو هفته یک‌بار یا حتی با فواصل زمانی بیشتر برگزار کرد. بنا به تحقیقات انجام‌شده، تاثیرات مثبت یک دوره بازی‌ درمانی ممکن است تا چندین سال پس از پایان درمان برای فرد ادامه داشته باشد.

آیا تجربه‌ای از بازی درمانی برای کودکان دارید؟ اگر در مورد این روش درمانی نظری دارید لطفا با نوشتن در قسمت نظرات ما را آگاه کنید.

منابع: medicalnewstoday

utahplaytherapy

lumierechild

childandfamilymentalhealth