چرا کودکان به مهارت حل مسئله نیاز دارند؟

مهارت‌های حل مسئله از توانایی‌هایی هستند که بچه‌ها هم در مدرسه و هم در زندگی آینده‌شان خیلی به آن‌ها نیاز دارند. همراه دانزی باشید تا درباره اهمیت مهارت حل مسئله در کودکان و راه‌های تقویت آن‌ها باهم گپی بزنیم.

مهارت حل مسئله در کودکان

مهارت، یا دقیق‌تر بگوییم، «مهارت‌های» حل مسئله به توانایی تشخیص دادن مشکلات و مسائل، تجزیه‌ و تحلیل آن‌ها و رسیدن به بهترین راه‌حل‌ها برای از میان‌ برداشتن آن‌ها گفته می‌شود.

کم‌ و کیف رشد مهارت‌های حل مسئله در هر کودکی با دیگری متفاوت است، اما به‌ طور کلی بچه‌ها باید با تکیه بر این مهارت‌ها یاد بگیرند که چطور با استقامت و خلاقیت از سد مشکلات بگذرند و به‌ ویژه چگونه با شکست کنار بیایند و ناسازگاری‌ها و تعارض‌ها را حل کنند. 

خیلی اوقات بچه‌ها با تماشای پدر و مادر یا مربی‌هایشان این مهارت‌ها را یاد می‌گیرند و در خودشان تقویت می‌کنند.

اهمیت مهارت حل مسئله در کودکان

توانایی حل مسئله در رشد بچه‌ها نقش پررنگی دارد. هرچه کودک یاد گرفتن این توانایی را زودتر شروع کند، در طول زندگیش آمادگی بیشتری برای مقابله با مشکلات ریز و درشت پیدا می‌کند.

حل مسئله یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها برای بچه‌ها است؛ به‌خاطر آنکه به آن‌ها کمک می‌کند از پس مسائل پیچیده درسی و مشکلاتی که در روابط بین فردی به وجود می‌آیند، بربیایند. به عقیده متخصصان، توانایی روبه رو شدن با مسائل و مشکلات زندگی، توام با حفظ اعتماد به‌ نفس، مهارتی حیاتی برای ورود به مدرسه است.

اگر کودک به مشکلات به چشم فرصتی برای رشد نگاه کند، هم درک بهتری از دنیا پیدا می‌کند و هم اعتماد به‌ نفسش بیشتر می‌شود. در این‌ میان کلاسِ درسِ مدرسه محیطی امن و کنترل‌شده است که در آن، معلم‌ها با تجربیاتی که دارند، دانش‌آموزان را در زمینه تقویت مهارت‌های حل مسئله راهنمایی می‌کنند. 

فرایندهای مهارت‌ حل مسئله در کودکان

استفاده از مهارت‌های حل مسئله، چنین مراحلی دارد:

۱. تشخیص مشکل

اولین قدم این است که مشکل و علل آن را پیدا کنیم. یکی از راه‌های پیدا کردن علت‌ها، استفاده از روش «پنج چرای تویوتا» است؛ یعنی در مواجهه با مشکل از خودمان بپرسیم: «چرا؟» و با جواب دادن به آن، علت را بیابیم. مثلا: «چرا دیر سر کار رسیدم؟ چون به‌موقع بیدار نشدم.» سپس یک‌بار دیگر و این‌بار علتِ علت را پیدا کنیم: «چرا به موقع بیدار نشدم؟ چون گوشیم زنگ نزد.» و همین‌طور تا نهایتا پنج بار (می‌توانید این روش را در اینترنت جستجو کنید). خیلی اوقات این‌طوری به ریشه مشکل پی می‌بریم. 

۲. مطرح کردن راه‌حل‌های ممکن

در اینجا با طوفان فکری، فهرستی از راه‌حل‌های ممکن که به ذهن خودمان و اطرافیان رسیده تهیه می‌کنیم. در حالت‌ کلی هرچه تعداد کسانی که نظر آن‌ها را می‌پرسیم بیشتر باشد، بهتر است. 

۳. بررسی و انتخاب راه‌حل‌های مناسب

حالا باید دست به تصمیم‌گیری زد و چند راه‌حل را که بهتر از بقیه به نظر می‌رسند بررسی کرد. می‌توانید گزینه‌ها را دانه‌دانه حذف کنید تا تنها راه‌حل‌های درست‌ و حسابی باقی بمانند. بعد بهترین گزینه از نظر خود را انتخاب و اجرا کنید.

۴. تجزیه‌ و تحلیل نتایج

بعد از اجرای راه‌حل، که از چند دقیقه تا چند روز، هفته یا سال ممکن است طول بکشد، نوبت به سبک‌ و سنگین کردن نتایج می‌رسد. حالا ببینید که کارتان چقدر نتیجه‌بخش بوده است.

فواید و مزایای مهارت حل مسئله برای کودکان

از میان فواید مهارت‌های حل مسئله برای کودکان و نوجوانان، می‌توانیم به سه مورد اصلی اشاره کنیم:

۱. بهبود عملکرد تحصیلی

یکی از مزایای مهارت حل مسئله این است که به کودک قوه تشخیص می‌دهد تا بتواند مشکل‌های حل‌شدنی را از حل‌نشدنی تفکیک کند. این مهارت‌ها عزم و اراده را هم بالا می‌برند که از ویژگی‌های اصلی دانش‌آموزان موفق است.

۲. بهبود اعتماد به‌ نفس

حل مسئله را می‌توانیم با تصمیم‌گیری هم‌معنی بدانیم. معمولا داشتن مهارت‌های کافی در این زمینه موجب می‌شود که فرد شادتر و مستقل‌تر باشد و اعتماد به‌ نفس بیشتری داشته باشد. داشتن اعتماد به‌ نفس بالا در دوران کودکی هم معمولا باعث می‌شود این ویژگی در سنین بالا نیز در فرد وجود داشته باشد.

زمانی که بچه‌ها به‌تنهایی یا گروهی به نبرد با مشکلات می‌روند، قدرت تحملشان بیشتر می‌شود و یاد می‌گیرند که به مشکلات از زوایای تازه‌ای نگاه کنند. درنتیجه ریسک‌های حساب‌شده‌تری انجام می‌دهند. با تمرین مرتب حل مسئله، آگاهی کودک از جامعه و موقعیت‌های مختلف بیشتر می‌شود و او در زمینه مدیریت زمان و صبوری به‌ خرج‌ دادن هم عملکرد بهتری پیدا می‌کند. با روش های آموزش صبر به کودکان آشنا شوید.

۳. آماده شدن برای آینده شغلی

در صورت فراگرفتن حل مسائل در دوران کودکی، احتمال بیشتری دارد که فرد در باقی مراحل زندگیش هم دائما به دنبال یاد گرفتن باشد. این نوع آدم‌ها کنجکاو، باانگیزه و خلاق هستند. درآن‌سو خیلی از کارفرماها به دنبال کارمندانی هستند که چنین ویژگی‌هایی داشته باشند. با روش های تقویت کنجکاوی کودکان آشنا شوید.

بعضی توانایی‌هایی که امروزه تقاضای بالایی برای آن‌ها وجود دارد، مانند برنامه‌نویسی، نیازمند آن هستند که شخص پشتکار و تفکر منطقی خوبی داشته باشد و از شکست خوردن هراسی به دل راه ندهد. داشتن قابلیت کار تیمی هم که در استخدام نقش مهمی ایفا می‌کند. مهارت حل مسئله همه این توانایی‌ها را تقویت می‌کند.

راهکارهای تقویت مهارت حل مسئله در کودکان

برای تقویت مهارت حل مسئله در کودکان باید آن‌ها را تشویق کرد که روی رفع مشکلات تمرکز کنند. به این منظور، باید از فرزندتان بخواهید تا اجزای مهم یک مشکل یا مسئله را پیدا کند و روی آن‌ها متمرکز شود. با بهترین روش های تشویق کودکان آشنا شوید.

در ادامه به ۹ راهکار و نکته‌ای اشاره می‌کنیم که می‌شود با آن‌ها مهارت حل مسئله را در بچه‌ها بالا برد:

۱. فرزندتان را به انجام بازی‌های خلاقانه تشویق کنید

بچه‌ها در هر سن‌ و سالی که باشند با بازی کردن خیلی چیزها یاد می‌گیرند. کاری کنید که فرزندتان به سراغ بازی‌های چالش‌برانگیزی که خلاقیت لازم دارند هم برود. این بازی‌ها با تقویت خلاقیت و قوه تخیل او، مهارت‌های حل مسئله‌اش را هم قوی‌تر می‌کنند.

۲. دشواری مسئله باید معقول باشد

مطمئن شوید که دشواری مسئله‌ای که حل کردن آن را به کودک سپرده‌اید، معقول باشد و راه‌حلی منطقی برای آن وجود داشته باشد. هرچه لازم شود او تصمیمات آگاهانه بیشتری بگیرد، بیشتر برایش مفید خواهد بود.

۳. تصمیم‌گیری را برایش آسان کنید

هر زمانی که توانستید، کاری کنید که تصمیم‌گیری برای فرزندتان آسان‌تر شود. مطمئن شوید که فرزندتان عادت نکرده است که از گرفتن تصمیمات دشوار طفره برود.

۴. حل مسئله را به کاری جذاب تبدیل کنید

به روند حل مشکلات حال‌ و هوایی جذاب بدهید. مثلا چرا به شکلی خوش‌بینانه و توام با خونسردی بر چالش‌ها غلبه نکنید؟

۵. حل مسئله با قصه‌گویی 

تعریف کردن داستان برای بچه‌ها برای تقویت قوه درک آن‌ها مفید است. قصه گفتن برای کودکان باعث افزایش همدلی آن‌ها می‌شود، به رشد ذهنشان کمک می‌کند و زمینه را برای رشد توانایی‌های اجتماعی و ارتباطی آن‌ها فراهم می‌آورد.

۶. تشویقش کنید خودش دست‌به‌کار شود

با اصطلاح DIY آشنا هستید؟ این مخفف عبارت Do it yourself است که معنی آن می‌شود: «خودت انجام بده». کلمه DIY برای کارها و پروژه‌هایی استفاده می‌شود که شخص خودش آستین‌ها را بالا می‌زند و انجامشان می‌دهد. این کارها می‌تواند آشپزی، ساخت کاردستی و صنایع دستی، سوراخ‌کاری دیوار، تعمیر وسایل خانه، کوتاه کردن مو و هزاران چیز دیگر باشد.

شما می‌توانید باتوجه‌به سن فرزندتان، پروژه‌های DIY برای او در نظر بگیرید. انجام DIY به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا خیلی از مهارت‌های مختلف روزمره را برای حل مسائل به کار بگیرند و قدرت تجزیه‌ و تحلیل خود را بالا ببرند. این کار ذهن را تمرین می‌دهد، تفکر منطقی و استدلالی را تقویت می‌کند و قدرت تصمیم‌گیری را بالا می‌برد.

۷. استقلال داشتن را تشویق کنید

در جایگاه پدر یا مادر، نقش خودتان را به‌عنوان ناظر و پشتیبان حفظ کنید. آزادی‌ عمل کافی به فرزندتان بدهید تا راه‌حل‌هایش را امتحان کند. همیشه سعی کنید فرزندتان را کمی از دور نظاره کنید و ببینید که چطور به سبک خودش برای حل مشکل تلاش می‌کند. این‌طوری او را تشویق می‌کنید که مستقل باشد؛ ضمن اینکه به خلاقیت او و استفاده‌اش از حس شهود و استعدادهای هنری‌اش هم کمک می‌شود.

۸. به تلاش‌هایش بها بدهید

همیشه به فرزندتان فرصتی بدهید تا بتواند بدون ترس از قضاوت‌شدن، ایده‌هایش را با شما در میان بگذارد.

باید بگذارید فرزندتان شکست خوردن را تجربه کند. هر فراز و نشیبی، درس جدیدی از زندگی به او می‌دهد. اینکه نخواهید شاهد شکست خوردن فرزندتان باشید، به این می‌ماند که دوست نداشته باشید او دنیا را بشناسد و قوانینش را کشف کند.

۹. طوفان فکری را تمرین کنید

پدر و مادرها باید کاری کنند که فرزندشان متوجه شود که حواس آن‌ها به تلاش‌های او برای حل مشکلات هست. تمرین کردن طوفان فکری در محیط خانواده می‌تواند برای تقویت توانایی حل مشکل فرزندتان خیلی مفید باشد. مطمئنا از دیدن قدرت تخیل و استعداد او متعجب خواهید شد.

بازی‌های موثر در تقویت مهارت حل مسئله کودکان

بازهم، مثل خیلی از مقاله‌های دیگرمان، به بحث شیرین بازی رسیدیم. با این بازی‌ها می‌شود مهارت حل مسئله بچه‌ها را قوی‌تر کرد:

۱. پازل

پازل یا همان جورچین می‌تواند تاثیر چشم‌گیری روی رشد ذهنی کودک بگذارد. این سرگرمی، مهارت‌های حل مسئله و تفکر انتقادی را در کودک قوت می‌بخشد.

۲. بازی‌های حافظه‌محور

بازی‌های حافظه‌محور علاوه‌بر تقویت حافظه و مهارت‌های حل مسئله، تمرکز و سرعت واکنش بچه‌ها را هم ارتقاء می‌دهند.

۳. خانه‌سازی یا لگوبازی

لگو و اسباب‌بازی‌های مشابه آن، از سرگرمی‌های پرطرفدار بچه‌ها هستند. با این اسباب‌بازی‌ها کودک می‌تواند در توانایی‌های حرکتی، هماهنگی دست و چشم، دید فضایی، مهارت‌های کلامی و… پیشرفت کند.

۴. کتابِ کار

اگر کتاب خواندن برای فرزندتان خسته‌کننده است، می‌توانید از کتاب‌های کار جذاب استفاده کنید. این نوع کتاب‌ها با تمرین‌ها و سرگرمی‌هایی که در خود دارند، کودک را ترغیب می‌کنند که در کنار مهارت مطالعه، تفکر انتقادی خود را هم تقویت کند.

۵. سوال پرسیدن، حین قصه گفتن

اگر می‌خواهید قوه درک و دایره لغات فرزندتان را تقویت کنید، می‌توانید زمانی که برایش قصه تعریف می‌کنید، سوال‌هایی از او بپرسید. این سوال‌ها باید از نوع «باز» باشند؛ یعنی آن‌هایی که جواب کوتاه یکی-دو کلمه‌ای ندارند و درواقع جوابشان «توضیحی» است. این نوع پرسش‌ها برای کودک مفیدتر هستند.

۶. بازی‌های رومیزی

بازی‌های رومیزی یا همان بوردگیم‌ها برای رشد شناختی و اجتماعی کودک خیلی مفید هستند. آن‌ها هم جنبه آموزشی دارند و هم سرگرم‌کننده‌اند. بهبود روابط اجتماعی، تفکر انتقادی و تصمیم‌گیری، از فواید این بازی‌ها هستند.

۷. بازی «مشکلات در شیشه» (Problems In A Jar)

این بازی راهی جذاب است تا بچه‌ها موقعیت‌های مختلفی را که در دنیای واقعی پیش می‌آیند تمرین کنند و برای آن‌ها راه‌حل بیابند. برای این بازی، یک بزرگ‌تر، یک مشکل یا مسئله را روی برگه کاغذ کوچکی می‌نویسد، کاغذ را تا می‌زند و در یک شیشه ترشی یا مربا می‌اندازد. این کار تا آنجا ادامه پیدا می‌کند که شیشه نسبتا پر شود. بعد کودک یک برگه را به‌طور تصادفی برمی‌دارد و مشکل یا مسئله‌ای را که روی آن نوشته شده، می‌خواند. او باید راه‌حل‌هایی را که برای حل آن به ذهنش می‌رسد بگوید و بعد با کمک هم، بهترین آن‌ها را پیدا کنید.

نقش والدین در پرورش مهارت حل مسئله کودکان

پدر و مادر از همان سال‌های ابتدایی زندگی کودک برای او الگو هستند. این الگو بودن با بزرگ شدن کودک همچنان ادامه پیدا می‌کند. اعمال شما نشان می‌دهند که می‌خواهید فرزندتان چه رفتاری داشته باشد. غذا خوردنتان، ورزش و برخوردی که با خودتان دارید، همگی روی او اثر می‌گذارند. همین‌طور حرف‌هایی که می‌زنید. شما با چیزهایی که به کودک یا نوجوان می‌گویید درست و نادرست را برایش توضیح می‌دهید و می‌گویید که چطور می‌تواند رفتار درستی داشته باشد و رفتارش چگونه روی دیگران اثر می‌گذارد.

برای الگوی خوبی بودن:

• فرزندتان را در بحث‌ها و تصمیمات خانوادگی شرکت بدهید
• «رطب خورده کِی منع خرما کند؟»؛ سعی کنید همان رفتاری را داشته باشید که از فرزندتان انتظار دارید
• مثبت‌اندیشی را در فکر، عمل و گفتار، سرلوحه کارتان قرار بدهید
• با اقرار به اشتباهات خود، مسئولیت‌پذیری را به فرزندتان نشان دهید. با راه های آموزش مسئولیت پذیری به کودکان آشنا شوید.
• از مهارت‌های حل مسئله به شکلی آرام و سازنده برای مقابله با مشکلات و تعارض‌ها استفاده کنید. ناراحت و عصبانی شدن در مواجهه با مشکلات، فرزندتان را ترغیب می‌کند که در هنگام به مشکل خوردن، چنین برخوردی از خود نشان دهد
• با زبان نرم و محترمانه با دیگران و درباره دیگران صحبت کنید
• با خودتان مهربان باشید و مراقب خود باشید

یک نکته: خیلی اوقات در دنیا، دوستان یک نوجوان بیشتر روی رفتارهای روزمره او تاثیر می‌گذارند (مانند پوشش و موسیقی مورد علاقه) و پدر و مادر بیشتر روی ارزش‌های پایه‌ای فرزند خود تاثیرگذار هستند (مانند باورهای مذهبی و انتخاب‌های تحصیلی). البته در کشور خودمان شرایط قدری متفاوت است.

نظر شما در مورد روش‌های آموزش مهارت حل مسئله در کودکان چیست؟ لطفا از تجربیات و نظرات خود برای ما بنویسید.

منابع:

marlborough

baabeetv

raisingchildren

knowledgecity