نشانه‌ها و تشخیص اختلال اضطراب جدایی در کودکان

طبیعی است که بچه‌ها از دوری پدر و مادر و عزیزانشان دچار ناراحتی شوند که ترس و نگرانی هم جزو همین احساس ناراحتی است. اما زمانی که این احساسات از حدش بگذرد مشکل‌ساز می‌شود؛ تا جایی‌که ممکن است به نوعی اختلال تبدیل شود. مقاله پیش رویتان درباره اختلال اضطراب جدایی در کودکان است که اگر فرزند کم‌ سن‌ و سال دارید حتما به دردتان می‌خورد.

روز اول مدرسه خودتان را یادتان هست؟ شما را نمی‌دانیم، ولی خیلی از ما اولین روز مدرسه را با چشم‌هایی خیس از اشک شروع کردیم! الان که فکرش را می‌کنیم شاید از نظرمان خنده‌دار و ضایع باشد، ولی اگر خودمان را جای آن‌ موقعِ خودمان بگذاریم… شاید این گریه کردن چندان هم بی‌راه نبوده. به‌هرحال برای خیلی‌هایمان شروع مدرسه اولین‌ باری بوده که درست‌ و حسابی از خانه و خانواده جدا می‌شدیم و لابد این دوری از عزیزانمان، ترس و نگرانی مبهمی را به دلمان انداخته بوده (البته به‌ جز دوری‌های کوتاه‌ مدت و گهگاهی یکی-دو سال اول زندگی؛ زمانی که ممکن بود ما را به فرد مطمئنی بسپارند و به‌خاطر آنکه سنمان خیلی کم بود، قاعدتا از آن چیزی یادمان نمی‌آمد)

در روانشناسی کودک یک نوع اضطراب داریم با نام «اضطراب جدایی» که اگر یادتان باشد، قبلا در مقاله «انواع اضطراب کودکان» و یکی-دو جای دیگر درباره‌اش صحبت کرده‌ایم. اساس این اضطراب، ترس از جدایی و دوری از عزیزان است. حالا یکی از مثال‌های این اضطراب، همین ماجرای روز اول مدرسه و احساسات ناراحت‌کننده‌ای است که خیلی از بچه‌ها تجربه می‌کنند (یا نکند فقط نسل‌های قبل تجربه می‌کردند؟!) و گاهی اشکشان را هم درمیاورد. اما تصور کنید که این وضع نه برای یک روز، بلکه برای چندین هفته یا ماه ادامه پیدا می‌کرد! بله، تصورش هم ترسناک است. ولی اضطراب جدایی شدید و طولانی ممکن است همین‌طور ادامه پیدا کند و به شکل «اختلالی» دربیاید که هم کودک را عذاب بدهد و هم خانواده‌اش را از کار و زندگی بیندازد.

اضطراب جدایی در کودکان یا اختلال اضطراب جدایی در کودکان

بگذارید اول توضیح دهیم که «اضطراب جدایی» و «اختلال اضطراب جدایی» اساسا چه تفاوتی باهم دارند.

اضطراب جدایی به ترس بچه‌ها از دوری والدین، پرستار یا مربیشان گفته می‌شود. بچه‌هایی که دچار این اضطراب هستند ممکن است در زمان جدا شدن از پدر و مادر یا پرستارشان، گریه‌ و زاری راه بیندازند یا خودشان را محکم به آن‌ها بچسبانند. 

شاید این وضعیت باعث رنجش و ناراحتی والدین شود، ولی اضطراب جدایی بخشی عادی و طبیعی از مراحل رشد خردسالان است و صرف وجود آن در سال‌های آغازین زندگی بچه‌ها، جای نگرانی ندارد. اتفاقا این احساس مفید هم هست (یا بوده) و دست کم در هزاران سال پیش، نقش مهمی در حفظ بقا داشته؛ یعنی این نگرانی مانع از آن می‌شده که بچه شیرخواره از پدر و مادر و قبیله‌اش زیاد فاصله بگیرد؛ مبادا که در دل حیات وحش گم شود یا بلای دیگری سرش بیاید. 

اضطراب جدایی خیلی اوقات از حدود ۸ ماهگی شروع می‌شود و در بچه‌های ۱۴ تا ۱۸ ماهه به اوج خودش می‌رسد. تقریبا تمام بچه‌ها از ۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی در مقاطعی این اضطراب را کم‌ و بیش تجربه می‌کنند. معمولا اضطراب جدایی در اوایل دوران کودکی، از حدود سه سالگی تا کمی بعد، به‌تدریج از بین می‌رود. 

ترس از غریبه‌ها هم که به معنای بی‌قراری و ناآرام شدن بچه‌ها در حضور افرادی است که برایشان آشنا نیستند، شبیه به اضطراب جدایی است. جالب است بدانید در حدود ۱۰ ماهگی، بیشتر بچه‌های شیرخواره اگر فرد غریبه‌ای در اتاقی ناآشنا به سراغشان بیاید، ناراحت و معذب می‌شوند. اما اگر بچه‌ها به محیط اتاق خو گرفته باشند، در چنین وضعیتی تنها نیمی از آن‌ها دچار بی‌تابی می‌شوند.

از بحث اصلی دور نشویم. پس اضطراب جدایی به‌خودی خود مشکلی نیست و اتفاقا مسئله‌ای طبیعی محسوب می‌شود. اما اگر این اضطراب از حد خودش بگذرد، به اختلال تبدیل می‌شود. برخلاف خودِ اضطراب جدایی، اختلال اضطراب جدایی Separation Anxiety Disorder (که مخفف آن در زبان انگلیسی می‌شود: SAD) دیگر موردی عادی نیست؛ بلکه نوعی ناراحتی روحی-روانی به شمار می‌رود. کودکی که دچار SAD است بیش‌ از اندازه نگران دوری و جدایی از اعضای خانواده‌اش یا آشنایان نزدیک خود می‌شود. او خیلی اوقات این ترس را دارد که مبادا اتفاق بدی برای عزیزانش بیفتد؛ به‌ویژه زمانی که همراه‌شان نیست. می‌توانیم بگوییم بچه‌ای که اختلال اضطراب جدایی دارد، دچار نگرانی‌ها و ترس‌هایی با مضمون دوری از خانه و خانواده است که این اندازه درگیر شدن با چنین مسائلی در سن او طبیعی نیست.

علائم اختلال اضطراب جدایی شدیدتر از اضطراب جدایی است و اضطراب باید برای چند هفته ادامه پیدا کند تا بتوان نام اختلال روی آن گذاشت.

علائم اختلال اضطراب اجتماعی در کودکان

در اغلب موارد، اولین علائم اختلال اضطراب جدایی از حدود هفت تا نُه سالگی رفته‌ رفته ظاهر می‌شوند. البته آغاز این اختلال می‌تواند حتی به سنین پیش از دبستان، یعنی ۳ تا ۵ سالگی، هم بازگردد. علائم ممکن است در زمان فراغت از تحصیل، مثلا در طول عید نوروز یا تعطیلات تابستانی، یا بعد از غیبتی طولانی‌مدت، به‌خاطر بیماری یا مسئله‌ای دیگر، به سراغ کودک بیایند.

هر کودکی علائم خاص خودش را دارد، ولی شایع‌ترین نشانه‌های اختلال اضطراب جدایی این‌ها هستند:

• خودداری کردن از تنها خوابیدن یا امتناع از خوابیدن بدون حضور شما در اتاق
• کابوس‌های تکراری با مضمون دوری و جدایی از عزیزان
• نگرانی شدید در زمان دوری از خانه یا خانواده
• نگرانی بیش‌ از حد درباره امنیت و سلامت یک یا چند عضو خانواده
• ترس و نگرانی زیاد از گم شدن و جدا افتادن از خانواده
• خودداری کردن از رفتن به مدرسه
• ترس از تنهایی و عدم تمایل به تنها ماندن
• داشتن دل‌درد یا سردرد مکرر یا دیگر شکایات جسمی
• درد، تنش یا سفتی عضلات
• بیش‌ از حد نگران امنیت خود بودن
• نگرانی زیاد در صورت خوابیدن در جایی غیر از خانه یا حتی فکر کردن به این کار
• وابستگی زیاد به پدر و مادر و «همیشه توی دست‌ و پای آن‌ها بودن»، حتی در خانه
• دچار شدن به هراس یا عصبانیت در زمان جدایی از والدین، پرستار یا مراقب

البته این علائم می‌توانند نشانه بیماری‌های دیگری هم باشند و باید در این زمینه با پزشک مشورت کرد.

عوامل بروز اختلال اضطراب جدایی در کودکان

متخصصین عقیده دارند که اختلال اضطراب جدایی در کودکان هم می‌تواند بر اثر عوامل بیولوژیکی (زیستی) به وجود بیاید و هم از عوامل محیطی سرچشمه بگیرد. بچه‌ها ممکن است به‌طور ارثی زمینه مضطرب بودن را در خودشان داشته باشند. به نظر می‌رسد به‌هم‌خوردن تعادل دو نوع ماده شیمیایی در مغز، یعنی سروتونین و نوراپی‌نفرین، هم نقش پررنگی در ابتلا به انواع اضطراب داشته باشد.

کودک همچنین ممکن است به‌واسطه همنشینی با اعضای خانواده یا افراد دیگر دچار اضطراب و ترس شود و این نوع ترس و اضطراب را از آنها یاد بگیرد. تصور کنید اگر برادر بزرگتر هنگام دور شدن پدر و مادر شروع به گریه و زاری کند و این کودک آن را ببیند چه می‌شود؟ احتمالا در او هم تاثیر خواهد گذاشت.

مورد بعدی که می‌تواند علت اختلال اضطراب جدایی در کودکان باشد رخ دادن حادثه ناگوار یا اتفاقی شوکه‌کننده است. این موضوع را دست کم نگیرید چون در ذهن کودک باقی خواهد ماند.

اختلال اضطراب جدایی در دو جنس پسر و دختر به یک اندازه رخ می‌دهد. بچه‌هایی که پدر یا مادرشان به یکی از انواع اختلال‌های اضطرابی مبتلا هستند، بیشتر در معرض دچار شدن به SAD قرار دارند.

تشخیص اختلال اضطراب جدایی در کودکان

بازهم طبق روند معمول تشخیص ناراحتی‌های روحی-روانی، تشخیص اختلال اضطراب جدایی در کودکان بر عهده روانپزشک کودک، روانشناس کودک یا متخصصان حوزه‌های دیگر سلامت روان است که در زمینه اضطراب کودکان تجربه کافی داشته باشند. برای آنکه متخصص تشخیص SAD در کودک بدهد، ترس و نگرانی کودک از دوری خانواده باید حداقل برای ۴ هفته مداوم ادامه داشته باشد.

اگر فرزندتان شکایت درد و ناراحتی‌های جسمی دارد، به پزشک خانوادگیتان یا پزشک متخصص کودکان مراجعه کنید تا او را معاینه کند و مطمئن شوید که این علائم ناشی از مشکل دیگری نیستند.

مدیریت اختلال اضطراب جدایی در کودکان

حقیقتش برای کم کردن شدت اضطراب جدایی، راه‌های مختلفی وجود دارد که قبلا به آن‌ها اشاره کرده‌ایم. ولی برای پیشگیری از اختلال اضطراب جدایی، متخصصان راه خاصی را سراغ ندارند. البته می‌شود این اختلال را کنترل و مدیریت کرد.

شما به‌عنوان مادر یا پدر کودک، نقشی کلیدی در مدیریت اختلال اضطراب جدایی او دارید. با کارهای زیر می‌توانید شدت این اختلال را کاهش دهید:

• جلسات روانپزشکی/روان درمانی و پزشکی فرزندتان را به‌طور کامل پیگیری کنید و سروقت در آن‌ها حضور پیدا کنید.
• به فرزندتان نشان دهید که از او حمایت می‌کنید و به او اطمینان‌ خاطر بدهید. تشویقش کنید تا به اندازه‌ای که برای سنش معقول و معمول است در کارهایش استقلال به خرج دهد. با راه های تربیت کودک مستقل آشنا شوید.
• حواستان به موقعیت‌ها و شرایطی که ممکن است دلبندتان را دچار استرس کند باشد. اینکه بدانید چه‌چیزهایی باعث استرس او می‌شوند و از قبل برای مدیریت و مقابله با آن‌ها برنامه‌ریزی کنید، می‌تواند به شما کمک کند فرزندتان را در جاده موفقیت با دستی پر همراهی کنید.
• در صورت‌ نیاز دیگران را در جریان اختلال اضطراب جدایی فرزندتان قرار دهید. برای تدوین و اجرای برنامه درمانی، با پزشک کودکتان و مسئولین مدرسه مشورت کنید. به معلمان یادآوری کنید که فرزندتان در شرایط خاص، نسبت به دیگران، به اطمینان‌ خاطر دادن و حمایت‌های بیشتری نیاز دارد.
• از انجمن‌های حمایتی کمک بگیرید. معاشرت داشتن با پدر و مادرهای دیگری که فرزند مبتلا به SAD دارند و استفاده از تجربیات آن‌ها می‌تواند حسابی به کارتان بیاید.

درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان

درمان اختلال اضطراب جدایی هرچه زودتر شروع شود، کودک کمتر از علائم آن رنج خواهد برد و زودتر می‌تواند به روال عادی زندگی بازگردد. روش درمان اختلال اضطراب جدایی به سن کودک، علائم او، شدت اختلال و وضعیت کلی سلامتی او بستگی دارد. 

معمولا برای درمان SAD ترکیبی از روش‌های زیر را به کار می‌گیرند:

• رفتاردرمانی شناختی (CBT): این روش درمانی همیشه ذکر خیرش هست! در CBT به کودک یاد می‌دهند که چطور اضطراب خود را بهتر مدیریت کند. هدف از این روش آن است که کودک بر موقعیت‌ها و شرایطی که می‌توانند به اضطراب منجر شوند، چیره و مسلط شود.
• دارو درمانی: در بعضی موارد، داروهای ضدافسردگی یا ضداضطراب به بچه‌ها کمک می‌کنند تا آرامش بیشتری پیدا کنند. یادآوری کنیم که تنها و تنها درصورت‌ نیاز و فقط با تجویز روانپزشک مجرب می‌شود از این داروها استفاده کرد. ضمنا مصرف چنین داروهایی برای کودکان باید خیلی با احتیاط انجام شود و عوارض احتمالی آن‌ها را باید به‌دقت زیر نظر داشت.
• خانواده‌ درمانی: حقیقت این است که پدر و مادر و اعضای دیگر خانواده نقشی حیاتی در درمان کودک ایفا می‌کنند. در این روش روی نقش آن‌ها تاکید ویژه‌ای می‌شود.
• همکاری با مدرسه: ممکن است مدرسه کودک نیز در طرح درمانی دخالت داده شود. البته تا جایی که می‌دانیم چنین موردی در کشور خودمان چندان رایج نیست.

شما تاکنون با مشکل اختلال اضطراب جدایی در کودکان مواجه شده‌اید؟ چه تجربه یا پیشنهادی برای درمان این مشکل دارید؟ لطفا برای ما در قسمت نظرات بنویسید.

منابع:

raisingchildren

stanfordchildrens