علائم و عوامل بروز استرس در کودکان

استرس کودکان شاید اغلب بار منفی داشته باشد، ولی هم بدی دارد، هم خوبی. برای اینکه فرزندانمان از فوایدش بهره ببرند و از ضررهایش دور بمانند، پیشنهاد می‌کنیم این مطلب را در دانزی بخوانید.

استرس احساسی طبیعی است که وقتی احساس می‌کنیم تحت فشار هستیم، به آن دچار می‌شویم. به‌عبارت دیگر هر نوع تغییری که باعث فشار فیزیکی، عاطفی یا روانی شود، استرس است.

همه کودکان و نوجوانان در بعضی مواقع دچار استرس می‌شوند. استرس پاسخ طبیعی بدن به تغییرات و مشکلات است که زندگی، ولو در دوران کودکی، به اندازه کافی از این دست مسائل دارد. حتی می‌گویند جنین هم پیش از تولد، استرس را احساس می‌کند.

دلایل بروز استرس در کودکان

استرس کودکان می‌تواند دلایل بسیار زیادی داشته باشد؛ از نگرانی‌های تحصیلی گرفته تا حضور در اجتماع. بعضی از شایع‌ترین دلایل استرس در کودکان، از ۱۸ ماهه تا ۱۸ ساله، عبارت است از:

اضطراب جدایی

درباره اضطراب جدایی قبلا زیاد صحبت کرده‌ایم؛ همانی که با دوری از پدر و مادر و مربی و…، سروکله‌اش پیدا می‌شود. این اضطراب می‌تواند یکی از دلایل اصلی بروز استرس در بچه‌های شیرخواره، نوپا و پیش از دبستان باشد. البته اضطراب جدایی ذاتا طبیعی و مفید است، ولی گاهی اوقات این اضطراب واکنشی است به یک مسئله استرس‌زای نامربوط؛ مثلا رفتن به مهدکودک جدید.

زمانی که عاملی استرس‌زا در زندگی وجود داشته باشد، احتمال دارد صبر و تحمل کودک دربرابر ناراحتی‌های دیگر کم شود. این مسئله می‌تواند به وابستگی بیشتر به والدین یا عصبی شدن در زمان دوری از پرستار/مربی اصلی دامن بزند یا کاری کند که یک خداحافظی ساده با مکافات همراه شود. با اهمیت آموزش صبر به کودکان آشنا شوید.

تغییر در خانواده

رخ‌دادن اتفاقات و تغییرات بزرگ در خانواده می‌تواند کودکان و نوجوانان را در هر سنی که باشند دچار استرس کند. منظورمان مواردی است مثل: مرگ، طلاق، بی‌کار شدن یکی از والدین یا اثاث‌کشی و رفتن به خانه‌ای جدید. 

ترکیبی از احساسات شدید، به‌هم‌ریختن برنامه‌های همیشگی و اجرای روتین‌های ناآشنا می‌تواند آرام‌ترین بچه‌ها را هم دچار استرس کند. حتی اتفاقات مثبت، مثل تولد خواهر/برادر، هم ممکن است استرس به‌همراه داشته باشند. درواقع خیلی اوقات می‌توانیم «تغییر» را با «استرس» هم‌معنی بدانیم. اگر تغییر قابل‌توجهی در روند معمول زندگی پیش بیاید، ممکن است با استرس مواجه شویم.

تحصیل و مدرسه

مدرسه می‌تواند منشاء بزرگی از استرس برای کودکان و نوجوانان باشد. نگرانی درباره تکالیف، نمره‌های امتحانات، مسئولیت‌ها در مدرسه، مشکلات دوستی، مورد قلدری یا فشار هم‌سن‌وسال‌ها قرار گرفتن، هرکدام می‌توانند بچه‌ها را تحت تنش قرار دهند.

برنامه‌ریزی فشرده

کودکان در زمان حال زندگی می‌کنند و از اینکه وقت بگذارند و دنیای اطرفشان را کشف کنند لذت می‌برند. به‌همین‌خاطر اینکه برنامه فشرده‌ای برای کارهای آن‌ها تعیین کنیم یا آنکه لازم شود مدام به این کلاس و آن کلاس بروند، می‌تواند دچار استرسشان کند. اگر لیست کارها یا سررسیدهای والدین با ضرب‌آهنگ کودک همخوانی نداشته باشد، ممکن است اعصاب او را لای منگنه بگذارد. 

اتفاقات غیرمنتظره در دنیا

پیشامدهای ناگوار، مثل: بلایای طبیعی، تیراندازی در مدارس و حملات تروریستی یا دیدن حوادث ناگوار در بخش‌های خبری می‌تواند فارغ از سن‌ و سال، روی بچه‌ها اثر منفی بگذارد. حتی دیدن تصادفی صحنه‌ای از فیلم‌های ترسناک یا تبلیغات تلویزیونی نامناسب هم ممکن است اثر سوء روی بچه‌ها داشته باشد. با روش های کاهش ترس در کودکان آشنا شوید.

می‌شود گفت که بچه‌ها اغلب پتانسیل بالایی دارند که استرس را از محیط به خود جذب کنند. به‌همین‌خاطر باید حواسمان باشد که هیچ نوع تصویر خشونت‌آمیز یا ترسناک در معرض دید بچه‌ها قرار نگیرد و استفاده آن‌ها از اینترنت هم تحت نظرمان باشد.

بلوغ

مراحل دوران بلوغ و تغییرات شدید آن می‌تواند استرس‌زا باشد. این دوران پر از ناشناخته‌های دردناک، ناراحت‌کننده و بعضا نازیبا است که همگی می‌توانند استرس به‌همراه داشته باشند.

عوامل روزانه استرس

عوامل استرس‌زای زندگی، هر اندازه هم که کوچک باشند، وقتی در کنارهم قرار می‌گیرند می‌توانند امان کودک را ببرند. در کنار این، بعضی از بچه‌ها هم در زندگی خودشان هر روزه با عوامل استرس‌زای مختلف سر و کار دارند؛ مانند: فقر، رفتار خشونت‌آمیز ساکنین محله، درگیری خانوادگی، والد یا والدینی که حضور مفید ندارند یا خیلی اوقات غایب‌اند و اعضای خانواده‌ای که درگیر اعتیاد، فعالیت‌های غیرقانونی و غیره‌ هستند. این مشکلات می‌تواند فشار زیادی به بچه‌ها بیاورد.

انواع استرس کودکان

دو نوع استرس یا بهتر بگوییم عامل استرس‌زا داریم: استرس فیزیولوژیک (فیزیکی) و استرس روانشناختی. استرس فیزیولوژیک به هر چیزی گفته می‌شود که می‌تواند توانایی‌های فیزیکی یا جسمی آدم را به چالش بکشد. استرس روانشناختی یا روانی فشارهایی روانی هستند که نتیجه تفسیر ذهنی فرد محسوب می‌شود. این تفسیر ذهنی از انتظارات، اعتقادات یا فرضیات فرد سرچشمه می‌گیرد.

استرس فیزیولوژیک از اتفاقات و تغییرات دنیای بیرون ناشی می‌شود، ولی استرس روانی در دنیای درون ریشه دارد. زمانی که سیستم پاسخ به استرس در مغز فعال می‌شود، درک کودک از کنترلی که بر عامل استرس‌زا دارد و بر اساس تجربیات قبلی او شکل گرفته است، شدت، مدت و اثرات طولانی‌ مدت استرس را تعیین می‌کند. درنتیجه ذهن هر بچه‌ای به‌خاطر تجربیات منحصر به‌ فرد خودش در زندگی، نسبت به یک عاملِ استرس‌زایِ یکسان، درک متفاوتی دارد.

استرس روانی خودش به سه نوع تقسیم می‌شود:

استرس مثبت

تجربیات نامطلوبی که ماندگاری زیادی ندارند، استرس مثبت ایجاد می‌کنند. بیشتر عوامل استرس‌زای روزانه استرس مثبت هستند و در زندگی روزمره به‌شکلی عادی پیش می‌آیند. بچه‌های کم‌ سن‌ و سال ممکن است در زمان دیدن بستگان نادیده، رفتن به مهدکودک جدید، کشف و ضبط شدن اسباب‌بازیشان (!) یا در اولین روز مدرسه، چنین استرسی را تجربه کنند.

استرس قابل‌تحمل

استرس قابل‌تحمل به تجربیات نامطلوبی گفته می‌شود که کم‌وبیش کوتاه‌ مدت هستند، ولی شدت بیشتری دارند. از مثال‌های این استرس می‌شود به فوت عزیزان، بلای طبیعی، تصادفات وحشتناک و اتفاقاتی مثل نقل‌مکان کردن به شهری جدید یا جدایی والدین اشاره کرد.

این نوع استرس با حمایت یک فرد بزرگ‌تر و دلسوز قابل تحمل می‌شود. در اوایل دوران کودکی، اگر استرس قابل‌تحمل به استرس مثبت تبدیل شود، احتمال دارد که بهبود رشد کودک را به‌همراه داشته باشد؛ اما این تنها با حمایت کافی بزرگ‌ترها امکان‌پذیر است. اگر کودک از حمایت کافی برخوردار نباشد، حتی استرس قابل‌تحمل ممکن است به استرس سمی (مورد بعدی) تبدیل شود و روی سلامتی تاثیرات منفی طولانی‌مدت بگذارد.

استرس سمی

تجارب نامطلوبی که در دوران کودکی برای چند هفته، ماه یا سال ادامه پیدا کنند، استرس سمی به وجود می‌آورند. بدرفتاری با کودک، ازجمله: سوءاستفاده فیزیکی، سوءاستفاده عاطفی، سوءاستفاده جنسی و بی‌توجهی از نمونه‌های عوامل ایجاد استرس سمی یا استرس مزمن هستند.

بچه‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند این استرس را به‌شکل درستی مدیریت کنند. زمانی که سیستم‌های پاسخ به استرس کودک برای مدتی طولانی در حالت فعال باقی می‌ماند، ممکن است تغییراتی دائمی در ساختار مغز به وجود بیاید. استرس سمی، مانند نامش، برای رشد کودک سم است.

خوشبختانه بزرگ‌ترهای دلسوز و محیط‌های سرشار از حمایت می‌توانند دربرابر آسیب‌های استرس مزمن از کودک محافظت کنند. محیطی که آکنده از روابط حمایتی باشد قادر است سیستم پاسخ به استرس کودکان را به حالت عادی خود برگرداند.

نشانه‌های استرس در کودکان

بیشتر بچه‌ها استرس را تجربه می‌کنند، ولی نشانه‌های آن در هرکدام از بچه‌ها خاص خودش است و با دیگری فرق می‌کند. علائم استرس کودکان را به دو رده سنی تقسیم می‌کنیم؛ یکی برای بچه‌های نوپا و کودکان و دیگری برای نوجوان‌ها.

علائم استرس خردسالان و کودکان

در خردسالان و کودکان، تغییرات در عادات و رفتار معمول می‌تواند نشانه استرس باشد. این علائم را در نظر داشته باشید:

• تغییر در عادات خواب و غذا خوردن
• تغییر در احساسات، مثل: غم، وابستگی، گوشه‌گیری یا خشم
• افزایش گریه‌وزاری و بهانه‌گیری
• کابوس دیدن و ترس در ساعات خواب
• ناراحتی‌های جسمی، مثل سردرد و دل‌درد
• تیک یا سرفه ناشی از اضطراب یا حرکات عصبی بدن
• تکرار زیاد عاداتی مانند جویدن مو یا مکیدن شست
• تغییر در حرکات روده (همان کار کردن شکم)
• اجتناب از افراد یا موقعیت‌های خاص
• شکایت زبانی از احساس ترس یا اضطراب. با نشانه های اضطراب کودکان آشنا شوید.
• زیاد سوال پرسیدن نسبت به قبل (و اغلب، سوال‌های تکراری) و تلاش برای اطمینان‌خاطر گرفتن

البته این علائم همیشه نشان‌دهنده استرس نیستند. برای مطمئن شدن باید از پزشک کودکان و درصورت‌نیاز متخصصین دیگر کمک بگیرید.

علائم استرس نوجوانان

اگر فرزند نوجوان شما استرس دارد، ممکن است یک یا چند مورد از این علائم را داشته باشد:

• سردرد
• دل‌درد
• حالت تهوع
• مشکلات خواب، ازجمله: بی‌خوابی، پرخوابی، کابوس دیدن، دشواری در به خواب رفتن و کامل شدن خواب
• تحریک‌پذیری یا عصبانیت
• مشکل در مدیریت احساسات
• مشکلات تحصیلی
• تغییر رفتارهای اجتماعی و افزایش دشواری در کنار آمدن با دیگران
• غم و گوشه‌گیری
• تغییر در عادات غذا خوردن
• تیک عصبی یا داشتن افکار/رفتارهای وسواسی

استرس در کودکان چه تاثیراتی می‌گذارد؟

اغلب ما عادت کرده‌ایم که به استرس به دید منفی نگاه کنیم، ولی اتفاقات خوب، مثل: فارغ‌التحصیلی، فرارسیدن تعطیلات عید یا رفتن به دنبال تجربیات جدید، هم می‌توانند باعث بروز استرس شوند.

کودکان و نوجوان‌ها وقتی که باید برای برنامه‌ای آماده شوند، خودشان را با چیزی سازگار کنند یا در مقابل چیزی از خود یا دیگران محافظت کنند، دچار استرس می‌شوند. وقتی چیزی که برای بچه‌ها مهم است در معرض خطر قرار می‌گیرد، آن‌ها استرس می‌گیرند. تغییر اغلب باعث استرس می‌شود؛ حتی اگر تغییر خوبی باشد. هدف استرس، سیگنال دادن برای آماده شدن است.

درنتیجه استرس کودکان هم می‌تواند تاثیرات مثبت داشته باشد و هم منفی که در ادامه برایتان توضیح می‌دهیم:

تاثیرات مثبت استرس بر کودکان

استرس اگر شدت کمی داشته باشد و بچه‌ها هم از حمایت به‌جا و کافی برخوردار باشند، می‌تواند به آن‌ها انرژی و انگیزه بدهد و برای رفتن به میدان رقابت آماده‌شان کند. این استرس می‌تواند به بچه‌ها کمک کند تا برای رسیدن به هدفشان محکم‌تر گام بردارند، تلاش‌هایشان را متمرکز کنند و کارها را سروقت به پایان برسانند. این نوع استرس مثبت باعث می‌شود که کودک بتواند مهارت‌ها و قوای درونی خودش، ازجمله استقامت را، تقویت کند.

تاثیرات منفی استرس بر کودکان

استرس یا ناملایمتی که خیلی شدید، جدی، ماندگار، ناگهانی یا شوکه‌ کننده باشد، می‌تواند توانایی مقابله کودک را خنثی کند. زمانی که کودک نتواند از دست استرسی رهایی پیدا کند، حمایت کافی عزیزانش را نداشته باشد یا از مهارت‌های مقابله مورد نیاز بی‌بهره باشد، استرس می‌تواند به ضررش تمام شود. در طول زمان، استرس بیش‌ از حد می‌تواند روی سلامتی جسمی و روانی کودک اثر منفی بگذارد.

عوارض استرس در کودکان

استرس کودکان می‌تواند چنین عوارضی روی جسم و روح آن‌ها داشته باشد:

تاثیر منفی روی رشد مغز

شرایط استرس‌زا باعث تحریک سیستم‌های هشدار بدن می‌شود که درنتیجه آن پاسخ «ستیز یا گریز» فعال می‌شود. ازجمله تاثیرات این وضعیت، افزایش تنفس، ضربان قلب، فشار خون، مصرف اکسیژن و همچنین آزاد شدن هورمون‌های استرس است. پاسخ به عوامل استرس‌زای مثبت و قابل‌ تحمل، ماندگاری آنچنانی ندارد و زود از بین می‌رود. پس از آن بدن به حالت عادی بازمی‌گردد. اما با آنکه استرس‌های مثبت و قابل‌ تحمل می‌توانند رشد بهتر ذهن کودک را به‌ همراه داشته باشند، استرس سمی می‌تواند به بخش‌های مختلف مغز آسیب بزند. 

استرس سمی باعث افزایش ترشح هورمون‌های استرس مثل کورتیزول می‌شود. مقادیر بالای کورتیزول می‌تواند باعث شود مرکز حافظه و یادگیری مغز (هیپوکامپ) و مرکز عملکرد اجرایی (قشر پیش پیشانی) کوچک شوند که رشد شناختی کودک را دچار مشکل می‌کند و این مشکل می‌تواند در بزرگسالی هم ادامه پیدا کند. فعالیت طولانی و مکرر سیستم‌های پاسخ به استرس همچنین باعث می‌شود فعالیت مرکز احساسات (دستگاه لیمبیک) بیشتر از حد معمول شود که عواقبی مانند عصبی و مضطرب بودن را به‌همراه می‌آورد.

تضعیف سیستم ایمنی بدن

هورمون کورتیزول می‌تواند سیستم ایمنی بدن را سرکوب کند و باعث شود فرد در معرض ابتلا به بیماری‌های عفونی و مزمن قرار بگیرد.

کاهش سطح سلامتی

بچه‌هایی که با استرس سمی بزرگ می‌شوند احتمال بیشتری دارد که به بیماری‌های مزمن، مانند بیماری‌های قلبی، دچار شوند. آن‌ها بیشتر احتمال دارد رضایت کمتری از زندگی داشته باشند، به مشکلات ناشی از کار دچار شوند یا مرگ زودرس داشته باشند.

استرس سمی برای سلامت روحی و روانی کودک بسیار مضر است و می‌تواند روی مراحل بعدی زندگی او هم تاثیر جدی بگذارد.

راه‌های درمان و کاهش استرس کودکان

بعدا به‌طور مفصل درباره راه‌های کاهش استرس در کودکان صحبت خواهیم کرد، ولی فعلا اشاره‌ای گذرا به آن‌ها خواهیم داشت. برای کاهش استرس فرزندتان می‌توانید:

– از روتین‌ها استفاده کنید

در دنیای پر از تغییر، بچه‌ها به چیزهایی نیاز دارند که بتوانند روی ثبات آن‌ها حساب کنند. برای همین روتین‌ها اهمیت بالایی دارند. می‌توانید برای افزایش ثبات در فضای خانه، عادت‌ها و روتین‌های جدیدی برای خواب، صرف شام یا… در نظر بگیرید.

– باهم حرف بزنید

خیلی از بچه‌ها راحت نمی‌توانند بحث مسائل دشوار یا ناراحت‌کننده را پیش بکشند. می‌توانید زمانی که با فرزندتان مشغول کار هستید، مثلا زمان آشپزی یا حین چیدن سفره، سر صحبت را باز کنید. بچه‌ها معمولا زمانی که مستقیم به شما نگاه نمی‌کنند جزئیات بیشتری از زندگیشان را تعریف می‌کنند.

– تشویقش کنید سراغ سرگرمی‌های سابقش برود

فرزندتان را تشویق کنید سراغ یکی از سرگرمی‌ها یا دلخوشی‌های سابقش برود یا ورزش یا هنر تازه‌ای را تجربه کند.

– به او قدرت انتخاب بدهید

بچه‌ها معمولا انتخاب‌های زیادی ندارند؛ پس سعی کنید فرصت‌هایی برای انتخاب به آن‌ها بدهید؛ مثلا ناهار چی بخورید، چه برنامه‌ای را تماشا کنید یا چه بازی‌ای بکنید. با بهترین بازی های کامپیوتری برای کودکان آشنا شوید.

– شوخ‌طبعی را در زندگی روزمره بگنجانید

شوخی و خنده بدن را آرام می‌کند. با تماشای فیلم‌های کمدی، بازی رومیزی و… خنده را به روی لب‌های اعضای خانواده بیاورید.

– بازی کنید

با بچه‌ها به بازی‌های فیزیکی خانوادگی یا بازی های دسته جمعی مشغول شوید. آهنگ بگذارید و قری بدهید! دوچرخه‌سواری کنید یا پای بازی‌های فکری بنشینید.

– خواب کافی و تغذیه سالم را فراموش نکنید

خودتان و فرزندتان رژیم غذایی سالم و مقوی داشته باشید که سبزی و میوه، غلات کامل و پروتئین در آن به اندازه کافی باشد. کمبود خواب هم می‌تواند باعث خستگی و تحریک‌پذیری شود؛ پس فرزندتان را تشویق کنید که به‌موقع و به‌اندازه بخوابد.

– باهم تنفس عمیق را تمرین کنید

تنفس عمیق راهی عالی برای کاهش سطح استرس است. درکنارهم این کار را تمرین کنید (کافی است در اینترنت سرچ بزنید) 

– از معلمین کودک کمک بگیرید

پیگیر وضعیت فرزندتان در کلاس درس، حضورش در بین دوستان و… باشید. اغلب، بچه‌ها به والدین درباره مشکلاتشان در مدرسه چیزی نمی‌گویند، اما مسئولین مدرسه می‌توانند چشم و گوش شما باشند.

– مراقب سلامت روان خودتان باشید

علاوه بر فرزندتان و دیگر اعضای خانواده، مراقب سلامت روح و روان خودتان هم باشید. این‌طوری پدر یا مادر بهتری هم خواهید بود.

نقش والدین در درمان استرس کودکان

برای کمک به درمان استرس کودک لطفا این نکات را رعایت کنید:

• نسبت به فرزندتان حمایت و محبتی دوچندان نشان دهید. برای صحبت کردن با او در دسترس باشید. کاری کنید احساس امنیت کند. احساساتش را بپذیرید. به او یادآوری کنید که حالش به‌مرور بهتر خواهد شد.
• او را پیش پزشک کودکان، روانشناس کودک یا درصورت‌نیاز روانپزشک کودک ببرید. خودتان هم می‌توانید در روند روان‌ درمانی نقشی داشته باشید.
• باهم وقت بگذرانید. کودک را تشویق کنید که کارهایی را که دوست دارد انجام دهد؛ چه با شما، چه تنهایی. به سراغ موسیقی، طبیعت و نقاشی بروید. 
• بگذارید در زندگی روزانه از نقاط قوتش استفاده کند. استرس می‌تواند باعث احساس ضعف، اضطراب و تردید نسبت به خود شود. اینکه کودک بتواند هر روز کاری انجام دهد و مفید باشد می‌تواند اعتمادبه‌نفسش را بالا ببرد.

شما چه راه‌های دیگری برای مقابله با استرس در کودکان و کمک به کمتر شدن مشکلات آن سراغ دارید؟ لطفا برای ما در قسمت نظرات بنویسید

منابع:

parents

parentingforbrain

kidshealth

medlineplus

mayoclinichealthsystem